تحدی

بحث پیرامون اعجاز قرآن از جمله بحث های «پسینی» قرآن کریم است؛ به این معنا که در خود قرآن و حتی در سنت پیامبر، صراحتی در لفظ معجزه یافت نشده است. بدون شک، ارائه معجزه از ضروریات ادعای یک پیامبر مبنی بر ارسال وی از سوی پروردگار است، لیکن اینکه پیامبر اسلام چه معجزاتی داشته اند مورد اختلاف دانشمندان مسلمان است؛ چه رسد به مستشرقین. آنچه میان مسلمانان اجماعی است، این است که صرف نظر از سایر معجزات پیامبر اسلام، قرآن کریم معجزه جاوید ایشان است. یکی از بزرگان متأخر که سعی نموده تا اعجاز قرآن را با ذکر مقدمات و اقامه دلائل نقلی و عقلی اثبات نماید، آیت الله سید ابوالقاسم خوییرضوان الله علیه است که در کتاب «البیان فی تفسیر القرآن» به این موضوع پرداخته است. در این مقاله سعی شده تا مقدمات، روش شناسی و ادله عقلی و نقلی ایشان در بحث اعجاز قرآن تبیین شده و با روشی توصیفی و تحلیلی مورد انتقاد قرار گیرند؛ در نتیجه ثابت شد بیشتر استدلال های ایشان یا دارای دور بوده یا اینکه تمام، نیستند؛ و این یافته منافاتی با اثبات اعجاز قرآن از سایر طرق و نیز منافاتی با جایگاه بی بدلیل آیت الله خویی ندارد.

هدف این مقاله نقد و بررسی آثار نویسندگان ترک استانبولی؛ یعنی عبدالمجید اکجو و حسین آیدین در زمینه تبیین اعجاز قرآن کریم است، برای تحقق این هدف ابتدا الگوی پسینی - منطقی که ما اصطلاحا به آن " فرضیه وحدت متدیک " می گوییم و برای شناسایی تطبیقی آراء و روش های مولفان در تبیین اعجاز قرآن ضروری است، عرضه شده است سپس با تکیه بر محورهای دوگانه و مراحل چهارگانه آن، به نقد و بررسی آثار نویسندگان ترک استانبولی؛ یعنی عبدالمجید اکجو و حسین آیدین در زمینه تبیین اعجاز قرآن کریم پرداحته شده است، مقایسه کار مولفان مذکور نشان می دهد نحوه عملکرد آنان در دو محور یاد شده؛ یعنی 1-بررسی شکل کلی 2- بررسی مراحل بطور مستقل از صورت کلی، وضعیتی کاملا معکوس دارد، یعنی اگر چه پژوهش اکجو در شکل کلی تبیین اعجاز، بر کار حسین آیدین پیشی داشته، ولی حسین آیدین در جزئیات مطالب ارائه شده در هر مرحله عملکرد بهتری دارد.

قرآن کریم، معجزه پیامبر اسلام (ص) و تحدی به آن در آیات متعددی آمده است؛ لکن اندیشمندان در وجوه کیفی و کمی تحدی دچار اختلاف گشته اند. پژوهش حاضر در پاسخ به پرسش حکمت موجود در تفاوت مضمون آیات تحدی، با روش توصیفی – تحلیلی به نگارش درآمده است. بعد از نقل و تحلیل انگار ه های موجود، با بازخوانی آیات تحدی و با تأکید بر سیاق که از ابزارهای شناخته شده درک معنا در فهم قرآن است، مشخص گردید: 1. در سوره  اسراء تحدی صورت نگرفته است؛ 2. تحدی در سوره یونس با یک سوره از حیث تبیین مجملات کتب آسمانی دیگر است؛ 3. تحدی در سوره هود تکرار بدون اختلاف اخبار گذشتگان در سبک ها و سور مختلف است ؛ 4. تحدی در سوره طور تکرار مطالبی است که تلاوت آن نه تنها ملالت نیاورده، بلکه هم سبب لرزش قلوب و هم آرامش دلهای اهل ایمان گردد؛ 5. تحدی در سوره بقره با سوره ای است که در عین انزال تدریجی آن، مطالب آن مؤید یکدیگر و بدون هیچ تناقضی است؛ آن هم از فردی امی و بالآخره 6. تحدی در سوره قصص تحدی با کتابی مشتمل بر عقاید، احکام و اخلاقیاتی است که موجب هدایت بشر در دنیا و آخرت گردد. نظر مختار افزون بر آنکه با سیاق آیات هماهنگ است، چالش های موجود منطق تنزلی را نداشته و با روایات ترتیب نزول نیز قابل جمع می باشد.

تحدی (دعوت قرآن کریم به آوردن مثل آن)، پس از ناتوانی عمومی در این مبارزه، دلیل اعجاز قرآن شد و از آنجا که تحدی همه جانبه است و مختصّ زمان و مکان محدودی نیست، اهمیت خاصی دارد. نوشتار حاضر درصدد بررسی تحدی قرآن و ابعاد آن از منظر دو مفسر بزرگ معاصر شیعه، یعنی علامه طباطبایی(ره) و آیت الله جوادی آملی است. این مقاله، با روش توصیفی- تحلیلی نشان می دهد تفاوت در تعبیر و تعریف از تحدی و بسط و گسترش آن جهت فهم دقیق تر از آن به همراه بهره گیری از قاعده عقلی در تبیین آن، توجه به دیدگاه مخالفان، انضمام دلیل عقلی به نقلی و تفاوت در مرجع ضمیر در «مِثله» همراه با ذکر ادله قول مرجح و عدم اعتقاد علامه به روایات ترتیب نزول در سیر نزولی آیات تحدی، از جمله تفاوت های موجود بین این دو دیدگاه است.

توجه به زمینه های نزول قرآن امری است که از همان عصر نزول قرآن مدنظر عالمان این عرصه بوده است. این اهتمام را می توان در خلال مباحث متقدم شان نزول و اسباب نزول و همچنین مباحث متاخر بینامتنیت مشاهده کرد. در این میان شفاهیت قرآن یکی دیگر از این حوزه هاست با این تفاوت که توجه به زمینه های شکل گیری آیات قرآن را رکن رکین قرآن پژوهی و فهم قرآن می داند. دیدگاه شفاهیت قرآن، کلام مقدس مسلمانان را به سان نمایشنامه ای می بیند که پیامبر و همه اقتضائات معاصر وی در شکل گیری آن نقش فعال خود را دارند و آن ها را از شنونده صرف به عنصر فعال تبدیل می کند. از این رو دیدگاه مذکور، متن بودگی قرآن را ساحتی غیر اصیل دانسته و اصالت را به مشافهه میان پیامبر و عصر او می دهد. این پژوهش با روش توصیفی – تحلیلی، ضمن بررسی آراء باورمندان به دیدگاه شفاهیت قرآن همچون آنگلیکا نویورث، ویلیام آلبرت گراهام، دانیل مدیگان و ... و نیز تدقیق در وجه نام گذاری وحی اسلامی به «قرآن»، «قول، «ذکر» و «حدیث» در خلال آیات ابتدایی و همچنین بهره گیری از راهبرد تحدی به عنوان سنجه ارزیابی دیدگاه های قرآن، دیدگاه شفاهیت قرآن مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. حاصل آن که به نظر می رسد شواهد قرآنی استفاده شده در این پژوهش، همگی بر اصالت قدسی قرآن تاکید داشته و دیدگاه شفاهیت قرآن از این نظر مخدوس است.

«مِثل» ماده ای نسبتا پربسآمد در قرآن کریم است. بسیاری از واژه شناسان آن را به یک دید نگریسته اند؛ عالمان علوم قرآن در علم إعجاز و تحدی قرآن به جنبه های معنای آن کمتر توجه داشته اند؛ این امر موجب برداشت های غیر دقیق از آن و از سوی دیگر سردرگمی در إعجاز و آیات تحدی قرآن گردیده است.دراین مقاله، تعیین معنای مشترک و نیز یافتن تفاوت معنایی و کاربردی آن دو کلمه و وجوه معنایی «مِثل» به منظور شناخت بهتر و دقیق تر؛ خصوصا ارتباطی که با وجوه إعجاز قرآن مجید پیدا می کند دنبال می شود.این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی درصدد دست یابی به اهداف یادشده است.با این پژوهش به دست می آید که معنای«مثل» مشابهت است؛ ولی شباهت، وجوه و جنبه هایی همچون صورت؛ جنسیّت؛ کمیّت وکیفیّت دارد. در هیچیک از کاربردهای آن، همه جنبه های همانندی منظور نیست بلکه یک یا دو جنبه مورد نظر است. در آیات تحدی، جنبه محوری در شباهت، کیفیّت معنایی است؛ گرچه اندکی به صورت نیز نظارت می یابد.بر این اساس، از یک سو کاربردهای «مثل» در قرآن، دلالت بر یکی دو جنبه مشابهت و عدم دلالت بر همه معانی مشارکت را، به دست می دهد و از دیگرسو تحدی قرآن را با توجه به دو جنبه کیفیّت و صورت، وارد و درست می نماید و با توجه به این جنبه ها، شناخت دقیق تر دسته ای از کلمات قرآن و أبعاد یکی از علوم آن فراهم می آید.