پیش فرض

گادامر، مدعی است فهم متن، مشروط به گفتگوی مخاطب/مفسر با متن و اتحاد افق های معنایی متن و ذهن پرسشگر و متوقع مخاطب/مفسر است. اما به علت تغییر مستمر افق ذهنی مخاطب/مفسر دراثر تاریخ مندی و نیز در محاصره پیش فرض ها بودن او، فهم صحیح و قطعی ناممکن و بدفهمی امری عادی است و اساسا هیچ آگاهی قطعی و همیشه صادقی وجود ندارد. مبنای این ادعای گادامر، کنترل ناپذیری پیش فرض ها یا همان فرایندهای ذهنی مخاطب/مفسراست. این درحالی است که روان شناسی شناختی، که بیشترین مساحت مشترک را با معرفت شناسی و هرمنوتیک دارد، در توجه به فرایند شناخت واقعیت ها، ازجمله متن، در عین قبول وجود چالش هایی بر سر راه ادراک/فهم/شناخت، عوامل و راه های کنترل آنها را معرفی و امکان «گزینشی بودن توجه» در قلمرو هشیاری را مطرح می کند. این درحالی است که روان شناسی شناختی، که بیشترین مساحت مشترک را با معرفت شناسی و هرمنوتیک دارد، در توجه به فرایند شناخت واقعیت ها، ازجمله متن، در عین قبول وجود چالش هایی بر سر راه ادراک/فهم/شناخت، عوامل و راه های کنترل آنها را معرفی و امکان «گزینشی بودن توجه» در قلمرو هشیاری را مطرح می کند.

دین پژوهی، اگر چه دانشی کهن ولی مطالعه ای رو به گسترش است که هر ساله نتایج، پیامد و یافته های نوینی را پیش رو می نهد و ژرفای عمیق تری را تجربه می کند، به گونه ای که این دست آوردها و نتایج، تفاوت های زیاد و ثانیاً نتایج آن اکثراً، اعتبار علمی کوتاه مدتی داشته و با انتقادات، ردیه ها و نهایتاً اصلاحاتی، دگرگون می شوند. اکنون پرسش مهم آن است که اولاً «چه عوامل و موانعی این گونه کاستی یا تغایرها را دامن می زند؟» و ثانیاً «آیا این موانع و آفات از محققان ریشه می گیرد یا اقتضای عرصه و نوع تحقیق می باشد؟!» مقاله پیش رو، با بررسی شرایط و ویژگی های عرصه تحقیق در ادیان که با نوعی نقد تحلیلی- مصداقی همراه است، موانعی همچون «کمبود منابع لازم برای پژوهش» و «ضعف در روش مطلوب پژوهش» را مربوط به عرصه و نوع تحقیق و «اعتقادات فردی محقق»، «وجود پیش فرض ها» و «عدم درک معنوی موجود در ادیان» را آسیب هایی برخاسته از محققان این عرصه دانسته است و گونه دوم آسیب ها همانند «اعتقادات فردی محقق»، «وجود پیش فرض ها» و همچنین آسیب های نخستین موانع مربوط به «ضعف در روش مطلوب پژوهش»، که از شخصیت، دانش، باورها و پیش فرض های محقق نشأت می-گیرد.

نظریات حوزه کاربردشناسی زبان که به مطالعه معنا در بافت می پردازند، الگوهای جدیدی برای فهم معنا ارائه کرده اند. یکی از این نظریات، نظریه پیش فرض های جورج یول (2000) است که با بررسی الگوهای زبانی، چند نوع پیش فرض را براساس قرائن کلام مطرح می کند. مقاله حاضر درصدد آن است که با روش توصیفی تحلیلی کاربست این نظریه را در تشخیص پیش فرض های در نظر گرفته شده در آیات قرآن کریم بررسی کند. بدین منظور، نخستین سوره های نازل شده مبنای بررسی قرار گرفته اند تا نخستین پیش فرض ها براساس در نظر گرفتن مخاطب عصر نزول بررسی شوند. این پژوهش، انواع پیش فرض های مطرح شده در نظریه یول را در پنج سوره نخست نازل شده طبق قول مشهور مطالعه می کند تا کاربست این نظریه را در تشخیص پیش فرض مخاطبان عصر نزول براساس آیات قرآن بررسی کند. این بررسی نشان می دهد واژگان معرفه در زبان عربی بر پیش فرض وجودی، افعال دال بر دانستن بر پیش فرض واقعیت پذیر، اسلوب استفهام انکاری و حرف شرطیه امتناعیه بر پیش فرض واقعیت ناپذیر، ساختار تفضیلی در مفردات و کاربرد جمله در جایگاه صله، صفت و مضاف الیه و نیز افعال تغییر حالت بر پیش فرض واژگانی و طرح یک سؤال در ضمن سؤال دیگر بر پیش فرض ساختاری دلالت می کنند. همچنین، از این پژوهش روشن می شود واژگانی همچون ربّ، قلم و پدیده های آفاقی و اخروی و غیره از پیش فرض های وجودی عصر نزول، عدم علم پیشین انسان و وجود گمراهان و هدایت یافتگان از پیش فرض های واقعیت پذیر، مداهنه پیامبر، تساوی مسلمانان و مجرمان از پیش فرض های واقعیت ناپذیر و عدم یقین پیشین اهل کتاب از پیش فرض های واژگانی هستند.

ضرورت پیش فرض در فهم متن امری غیر قابل انکاراست.پیش فرض هایی که درفهم صحیح ازنیت مؤلف یاری رسان بوده و معنایی غیر ازمراد مؤلف رابرمتن تحمیل نکند مورد پذیرش وقابل بهره بردن است .برخی چون گادامر بدلیل واقعه انگاری فهم ،نقش زیادی برای پیش فرض در فهم قایلند تاآنجاکه معنای نهایی برای متن را ممکن ندانسته و ازنظر او حتی مؤلف یک فهم کننده ی متن است ویکی ازنتایج پذیرش این نظر وجود نسبیت درفهم خواهد بود .اما آیه الله سبحانی با دسته بندی پیش فرض ها،فقط نقش پیش فرض های مشترک را در فهم پذیرفته است. بدلیل اثرات زیانبارهرمنوتیک گادامری برفهم، به ویژه در فهم متون مقدس،این نظر نقد هایی رابدنبال داشته مانند انتحاراین نظر به دست خویش ، ایجاد تسلسل در پذیرش بی حدومرز نقش پیش فرض ها،عدم امکان ارزیابی فهم ها وتشخیص فهم سره ازناسره است . بدلیل وجود فهم یکسان ازمتون در تمامی اعصار بخصوص فهم صحیح و مشترک بین مخاطبان ازمتون مقدس نشانگر نقض این نظر است و بطور کلی هدف ازتفسیر وفهم یک متن رسیدن به نیت مؤلف است نه آنچه در عصر وزمان مفسر از متن ، قابل فهم است .

پیش فرض ها و باورهای ذهنی مفسر به صورت مستقیم یا غیرمستقیم در تفسیر او از متون تأثیرگذار است. برخی از مفسران تأثیر پیش فرض ها در تفسیر متون را نمی پذیرند و برخی دیگر آن را ضروری می دانند. آقای مجتهدشبستری بر اساس هرمنوتیک فلسفی، وجود پیش فرض را در تفسیر قرآن ضروری می داند و معتقد است بدون آن، فهم هیچ متنی محقق نمی شود. از مهم ترین پیش فرض های مجتهدشبستری در برداشت از قرآن، پیش فرض های خداشناسی اوست. وی با سه پیش فرض اساسی درباره خداوند، به سراغ فهم قرآن رفته؛ خداوند اثبات ناپذیر است؛ انسان در مواجهه با خدای نامتشخص قرار دارد؛ به دلیل عدم وجود ساحت زبانی در خدا نمی توان اعتقاد به وحی زبانی داشت. این پژوهش با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی، نقدهای وارد بر سه پیش فرض خداشناسی مجتهدشبستری را بررسی می کند. یافته های این پژوهش نشان می دهد که پیش فرض های وی به دلیل تناقض درونی و مخالفت با عقل قابل پذیرش و تعمیم به تفسیر صحیح قرآن کریم نیست.