
تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی سال 15 پاییز 1403 شماره 56 (مقاله علمی وزارت علوم)
مقالات
حوزههای تخصصی:
در رویکرد تمدنی حاکم بر بیانیه گام دوم، یکی از توصیه های مهم، تأکید بر تلازم عدالت ورزی و مبارزه با فساد می باشد که هیچ کدام بدون دیگری امکان ظهورو بروز ندارد. ازآنجاکه عدالت ورزی و مبارزه با فساد، نقش بسیار مهمی در جامعه سازی و تمدن سازی دارد، شناسایی و تبیین مبانی قرآنی تلازم این دو با هدف تذکار به اهمیت و نقش هم زمان آنها در شکل گیری جامعه سالم و متمدن، اهمیت فراوانی دارد. این پژوهش به روش تحلیل محتوا و توصیفی- تفسیری انجام گرفته است. جامعه آماری تحقیق، قرآن کریم بوده که به صورت تمام شمار بررسی و برای روایی و پایایی تحقیق، از ضریب توافق بین کدگذاران، و چندسویه سازی منابع استفاده گردید. نتایج حاصل بیانگر آن است که اولاً خود عدالت یک حقیقت مطلقِ برگرفته از وحی بوده و با فطرت بشر منطبق و برای آنان قابل درک است. ثانیاً عدالت ورزی و مبارزه با فساد هم یک حقیقت برگرفته از معارف قرآنی بوده و بین آنها تلازم وجود دارد. این امر نه تنها با جامع نگری در قرآن کریم قابل دسترس هست، بلکه در مواردی در سیاق متصل به لزوم اجرای هم زمان آن دو تأکید شده است. ثالثاً بدون توجه و عمل در چارچوب این تلازم، به جامعه سازی و تمدن سازی که مأموریت ما درگام دوم انقلاب است دست نخواهیم یافت.
اولویت سنجی آموزشی در طراحی و تدوین کتاب درسی تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی مبتنی بر بحران هویت مخاطبان عصر ارتباطات(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
عصر ارتباطات، علی رغم کارکردهای مثبت، زیر سلطه رسانه ای غرب به خصوص در دو دهه اخیر، تأثیرات محسوسی بر فرهنگ و هویت ملی و دینی جامعه گذاشته که باتوجه به اهمیت درون مایه های مخاطب محوری، تجدیدنظر در برنامه آموزشی معارف به خصوص درس تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی را طلب می کند. مقاله پیشِ رو به دنبال پاسخ به این سؤال است که باتوجه به میزان و نوع تأثّر مخاطب دانشجو از بحران هویت ناشی از تحولات عصر ارتباطات، کتاب درسی تاریخ و تمدن اسلامی در راستای تأمین نیازهای مخاطب و جامعه، چه اولویت هایی را در هدف گذاری آموزشی باید موردِتوجه قرار دهد؟ رویکرد عرضی و مقایسه ای به تاریخ، هدف گذاری نقد تمدن غرب، تقویت باورهای دینی با نگاه کارکردی به گزاره های اسلام، اولویت پاسخ به شبهات، پیوند بیشتر هویت ایرانی و اسلامی و ایجاد قدرتِ تحلیل در مخاطب، مهم ترین رسالت های این درس است. این تحقیق، ضمن گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و تکیه بر داده های آماری پژوهش های گذشته، با روش توصیفی_تحلیلی به بایسته های اولویت بندی اهداف ین کتاب درسی در دانشگاه می پردازد.
جهاد انگاری بایسته های غیر نظامی تمدّن سازی مبتنی بر دیدگاه اهل بیت (ع)(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
مسئله پژوهش آن است که مبتنی بر دیدگاه اهل ِبیت(ع)، کدام یک از بایسته های غیرنظامی تمدّن سازی، به عنوانِ جهاد معرّفی شده اند؟ وفق یافته های پژوهش به روشِ تحلیلی، التزام همگانی به فرهنگ معیار، کنش گری سازنده مرد و زن در نهاد خانواده، کنش گری سازنده اجتماعی آحاد مؤمنان، مجاهدت علمی و تولید دانش و سرانجام، عدالت ورزی و فسادستیزی در نهاد حاکمیّت به عنوانِ جهادهای غیرنظامی در عرصه تمدّنی شناخته می شوند. درنتیجه مشخّص گردید که ثمره مشترک این موارد با جهاد نظامی در امنیّت آفرینی و قدرت زایی، باعث گردیده که در نگاه معصومان(ع)، عنوانِ جهاد منطبق بر این موضوعات باشد. به علاوه، فرهنگ اسلامی با جهادانگاری موارد فوق، بن بست و محدودیّت دسترسی به ارزش جهاد را در شرایط غیرنظامی، مردود می انگارد. درنهایت، جهادهای تمدنّی بسان جهاد نظامی، نیازمند نوعی ایثارگری و فداکاری است. زیرا در شرایط خاصّی می تواند خطر جانی برای مجاهد تمدّنی به دنبال داشته باشد.
نسبت مؤلفه های کلامی و تاریخی در شرح حال معصومان(ع)؛ مطالعه موردی: نزهه الکرام(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
عنایت اصلی شیعیان به ویژه شیعیان امامی مذهب به معصومین(ع) و مسئله امامت، سبب پدید آمدن کتاب های اهل ِبیت نگاری شد که ذیل شاخه سیره نگاری در تاریخ نگاری اسلامی قابل دسته بندی است. باتوجه به اینکه عقیده، یکی از بن مایه های اصلی سیره نگاری محسوب می شده، مطالعه نسبت استفاده از کلام و تاریخ در این آثار حائز اهمیت است. در این پژوهش کوشش شد مؤلفه های کلامی و تاریخی و سنجش فراوانیِ این شاخصه ها در کتاب «نزهه الکرام و بستان العوام» نوشته محمد بن حسین رازی آبی (زنده در 630 ق) شناسایی شود. براین اساس، پرسش مقاله حاضر آن است که رازی کدام مؤلفه های کلامی و تاریخی را در نگارش شرح حال چهارده معصوم(ع) در کتاب نزهه الکرام به کار بست و چه نسبتی میان فراوانی این مؤلفه ها در حوزه کلام و تاریخ وجود دارد؟ روش مورد استفاده، توصیفی با تأکید بر تحلیل محتوای کمی است. نتیجه پژوهش نشان می دهد دو مؤلفه «احتجاج بر پایه علم دین» و «معجزه» به عنوان پربسامدترین مؤلفه های کلامیِ کتاب، بیش از همه با شاخصه های تاریخیِ فضیلت و حادثه زمان مند پیوند داده شدند. «فضیلت» شاخصه غالب متن است. رازی این شاخصه را بیشتر با مؤلفه های کلامی به ویژه معجزه درهم تنیده تا هم زمان شأن قدسی و زمینی امام(ع) را پوشش داده و آن را فراتر از سایر رقبا درزمینه امامت و خلافت قرار دهد.
هندسه حجم و معماری اسلامی در رسائل ریاضی دانان مسلمان(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
نمود معماری به مانند عنصری حجمی منسجم، نیازمند آگاهی معماری نسبت به هندسه احجام بوده است. به نظر می رسد یکی از دلایل مغفول ماندن هندسه حجم از نظر پژوهشگران عدم شناخت به مبانی هندسه حجم و ارتباط آنها با رساله های ریاضی دانان بوده است. این پژوهش به هدف شناخت هندسه حجم در معماری اسلامی با راهبرد تفسیری تاریخی در صدد پاسخ به این پرسش ها است که چه نشانه هایی در ابنیه و منابع مکتوب وجود دارد که نشان دهنده تفکر حجمی در صناعت معماری اسلامی ایران باشد؟ کاربرد هندسه حجم در معماری اسلامی در چه شاخه هایی بوده است؟ جستجو در منابع مکتوب نشان می دهد کاربست علوم مرتبط با احجام در سه شاخه علم مساحت، مقاطع مخروطی و احجام کروی بوده است. همچنین ریاضی دانان در طول ادوار مختلف تلاش کردند از پیچیدگی های مباحث نظری علوم مرتبط با این حوزه بکاهند تا کاربرد آنها توسط اهل حِرَف که در علوم ریاضی تخصص نداشتند، آسان تر شود.
فرایند نهادینه سازی فرهنگی اندیشه «الحق لمن غلب» در عصر امویان(مقاله علمی وزارت علوم)
حوزههای تخصصی:
هدف از انجام این تحقیق، بررسی عوامل فرهنگی و فرایند ایجاد و نفوذ اندیشه «الحقُ لِمَن غَلَب» در عصر امویان است. این پژوهه در پی پاسخ به این سؤال است که ریشه های فرهنگی اندیشه «الحق لمن غلب» در این دوران چه بود و چه نقشی در فرایند نهادینه سازی فرهنگی آن داشت. این مقاله، یک پژوهش تاریخی است و از روش توصیفی - تحلیلی استفاده کرده و در روند مطالعه، چینش اطلاعات و تحلیل، از چهارچوب نظری مبتنی بر دانش روان شناسی اخلاق بهره می برد. این تحقیق، رویکرد کلامی نیز دارد و از آن در روند تحلیل داده های جمع آوری شده استفاده می کند. نتایج حاصل از این پژوهش می نمایاند که شکل گیری فضای شناختیِ ظاهرگرا، انحرافی و التقاطی در جامعه، تئوری پردازی اندیشمندان در زمینه حقانیت غالبان و کاربست این اندیشه به نفع حکومت و سرانجام پذیرش اجتماعی سلطه غالبان و حقانیت ایشان در اثر رخدادهای فرهنگی عصر امویان، بستر لازم را برای نفوذ اندیشه تغلب فراهم می ساختند.