میترا شاطری

برخی از داستان های کهن ایرانی هم در آثار ادیبان و شاعران جلوه هنری یافته اند و هم با قلم نقاشان و هنرمندان نشان داده شده اند. به شکار رفتن بهرام گور با همراهی کنیزکش ازجمله حکایات مربوط به زندگی این شاه ساسانی است که در منابع گوناگون تاریخی و ادبی به اشکال گوناگون توصیف و روایت شده است و در دوره های مختلف بر آثار هنری با سبک های گوناگون نقش شده. مقایسه جزئیات نقش های مربوط به این داستان با توصیفات شاعرانی چون فردوسی و نظامی و یافتن وجوه اشتراک و اختلاف آنها می تواند ما را به تأثیر و تأثر احتمالی آثار شعری با آثار هنری رهنمون شود. در این پژوهش که به شیوه توصیفی- تطبیقی صورت گرفته است، پس از بررسی توصیف فردوسی و نظامی از داستان بهرام و آزاده، تصاویر مربوط به این داستان در دو بخش آثار پیش از اسلام و آثار دوره اسلامی به ویژه آثار سفالین، فلزی، کاشی ها و نگاره ها به تفکیک، بررسی شده و تطابق هریک با آثار شعری مورد توجه قرار گرفته است. همچنین، نشان داده شده که این حکایت در طی قرن ها و در گستره جغرافیایی وسیعی، از شهرت و رواج برخوردار بوده است. ضمن اینکه درباره آثار پیش از اسلام، تطابق تصاویر با جزئیات توصیفات فردوسی، احتمال خطا در تاریخ گذاری آثار یا دسترسی فردوسی به منابع تصویری مطرح شده است. درباره آثار دوره اسلامی نیز مشخص شده که روایت فردوسی بیش از دیگر روایات و ازجمله روایت معروف نظامی موردِتوجه بوده است.

عرایس الجواهر و نفایس الاطایب، نام کتابی است که در سال 700 ه. ق توسط ابوالقاسم عبدالله کاشانی نوشته شد ه است. گرچه موضوع اصلی این کتاب، انواع سن گهای قیمتی و نیم هقیمتی و عطریات است؛ اما به واسطه آنکه نویسنده کتاب، خود از خاندان ابوطاهر از خاندان های سفالگر شهیر کاشان طی سد ههای میانه به ویژه سد ههای 6 و 7 ه. ق بوده است، فصل آخر کتاب خود را به توضیحاتی در مورد صنعت کاشیگری اختصاص داد هاست. به همین دلیل مطالب و نوشتههای وی از اهمیت و اعتبار ویژ های در میان پژوهشگران این عرصه برخوردار است. یکی از فناوریهایی که ابوالقاسم کاشانی در کتاب خود بدان اشاره نمود هاست، فناوری نقاشی زیر لعاب است. در نوشتار یاد شده وی به مواد مورد نیاز جهت ساخت خمیر و لعاب اینگونه از سفال به تفصیل اشاره کرده است. پژوهش حاضر با هدف بررسی و مطالعه این سند ارزشمند و تطبیق اطلاعات ارائه شده در آن با مطالعات نوین باستا نشناسی در این حوزه ارائه شده است و سعی در پاسخگویی به سوالاتی همچون: سفالگران کاشانی مواد مورد نیاز برای تولید سفا لگونه نقاشی زیر لعاب را از کجا تهیه می کرده اند؟ و یا براساس مکتوبات این رساله، این گونه سفال در سد ههای میانه چه دسته بندی هایی در میان سفالگران کاشانی داشت هاست؟ همچنین چه میزان تطابق میان مواد یاد شده در تولید سفال نقاشی زیر لعاب در رساله کاشانی با آزمایشات صورت گرفته توسط میسون روی نمونه های موجود این گونه سفال وجود دارد؟ داشته است. اطلاعات این پژوهش به شیوه ی یافته اندوزی و از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده و روش تحقیق مورد استفاده نیز توصیفی- تاریخی و تطبیقی بود هاست. بررسیها در مجموع حاکی از آن است که کاشان یکی از مهمترین مراکز عمده تولید سفال نقاشی زیر لعاب بوده و مواد لازم برای سفال از مناطق اطراف این شهر به راحتی تهیه می شده است و سفالگران کاشانی در سده های 6 و 7 ه. ق این گونه سفال را به دو شیوه منقش سفیدبوم و منقش سبزبوم تولید میک رد ه اند و این دو شیوه با فناوری هایی که امروزه در میان پژوهشگران با نامهای «نقاشی لاجوردی و سیاه روی زمینه سفید» و سفال«قلم مشکی » شناخته شد هاست، مطابق م یباشد. همچنین آزمایشات صورت گرفته روی سفالهای بدست آمده از این سده ها که توسط میسون انجام شده، تطابق نسبی در مواد تشکی لدهنده خمیره و عدم تطابق در مواد لعاب ذکر شده در رساله کاشانی را نشان می دهد.

ساوه، در میان پژوهشگران حوزه سفالینه اسلامی، به عنوان یکی از عمده مراکز تولید سفال مینایی سده های 6 و 7 هجری قمری شناخته شده است. با توجه به نمونه سفال های تاریخدار منسوب به ساوه؛ سده 6 ه.ق. دوران اوج ساخت سفال مینایی در این شهر در نظرگرفته شده است. این امر مرهون توجه حاکمان به هنر و پرورش هنرمندان این صنعت از یک سو و از سوی دیگر مهاجرت گروه کثیری از هنرمندان مراکز تولیدی کاشان و ری در پی حملات مغول، بوده است. نظر به وجوه اشتراک و تفاوت میان نقوش مورد استفاده در میادین عمده تولیدی تاکنون پژوهشی مستقل در این زمینه صورت نگرفته است. بر همین اساس نویسندگان با هدف شناخت هرچه موثرتر وجوه تمایز میان سفال های تولیدی مرکز ساوه با مراکز عمده ای همچون کاشان و ری، و در راستای پاسخگویی به پرسش هایی همچون: هنرمندان نگارگر سفال های مینایی ساوه، بیشتر از چه نقوشی برای تزئین این ظروف بهره می برده اند؟ و بیشترین مضامین و موضوعات نقوش تزئینی در سفال های مینایی ساخت ساوه کدامند؟ به بررسی نقوش، ترکیب بندی، رنگ پردازی و مضامین ادبی سفال های مینایی ساوه پرداخته اند. در همین راستا پژوهش حاضر به دلیل محدودیت های اتخاذ شده از سوی موزه های داخلی در خصوص در اختیار گذاشتن، و یا حتی تصویر برداری از ظروف مینایی، شانزده نمونه معرفی شده از سوی موزه متروپولیتن به دلیل تنوع، وضوح و کیفیت کارشناسی، انتخاب شدند. روش یافته اندوزی با استفاده از منابع کتابخانه ای و موزه ای، به صورت تاریخی تحلیلی و تطبیقی انجام پذیرفته است. مطالعات انجام گرفته، حاکی از شباهت نقوش به کار رفته در سفال های مرکز تولیدی ساوه با سفالینه های مینایی کاشان و ری و تأثیرگذاری عمیق مضامین ادبی بر موضوعات نقوش این سفال ها است.