حمیدرضا ناصری

مقدمه: تغییرات اقلیمی یکی از چالش های بزرگ قرن بیست ویکم است که تأثیرات گسترده ای بر جوامع انسانی و اکوسیستم ها دارد. یکی از گروه هایی که بیشترین آسیب را از این تغییرات متحمل می شوند، بهره برداران مرتع مانند عشایر و دامداران سنتی هستند. مراتع نقش اساسی در حفظ تنوع زیستی، تأمین علوفه دام و تثبیت خاک دارند. اما تغییرات اقلیمی موجب کاهش کیفیت و کمیت پوشش گیاهی، افزایش فرسایش خاک و کاهش ظرفیت تولید مراتع شده که چالش های جدی برای معیشت عشایر ایجاد کرده و ظرفیت سازگاری آنها را تحت تاثیر قرار داده است. هدف پژوهش: هدف این پژوهش، سنجش ظرفیت سازگاری بهره برداران عشایری در مواجهه با تغییرات اقلیمی در منطقه قشلاقی شهرستان دشتستان واقع در استان بوشهر است. روش شناسی تحقیق: این پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر پیمایش میدانی انجام شده است. داده ها از طریق پرسش نامه و مصاحبه های نیمه ساختاریافته از نمایندگان بهره برداران عشایری جمع آوری شدند. جامعه آماری شامل عشایر منطقه دشتستان (20000 نفر) بود. حجم نمونه پژوهش شامل 79 نفر از شوراهای عشایری دوره پنجم طوایف رحیملو و شش بلوکی از ایل قشقایی می باشد که به روش نمونه گیری هدفمند و به صورت نمونه کامل می باشد. قلمرو جغرافیایی پژوهش: قلمرو جغرافیایی این پژوهش منطقه قشلاقی شهرستان دشتستان در استان بوشهر است. این منطقه در جنوب ایران واقع شده و از نظر اقلیمی، دارای آب وهوای گرم و خشک است. مراتع این منطقه از نظر تأمین علوفه دام برای جوامع عشایری اهمیت زیادی دارند چرا که در طول زمستان به چرای دام های خود در این منطقه می پردازند. یافته ها و بحث: نتایج پژوهش نشان داد بهره برداران منطقه قشلاقی بیشترین تاثیر تغییرات اقلیمی را در«کمبود بارش ها» «کم آب شدن و خشک شدن منابع آب سطحی» و «کاهش پوشش گیاهی» درک کرده اند، در حالی که عواملی مانند «تغییر در زمان و مکان بادها» و «ظهور حشرات و آفات جدید» کمترین اهمیت را از نظر آن ها داشته اند. همچنین با در نظر گرفتن وضعیت خیلی ضعیف(عدد1) تا خیلی خوب(عدد5)، میانگین ظرفیت سازگاری بهره برداران در بعد اقتصادی 76/1، اجتماعی 14/2، زیرساخت 34/2، دانش 41/2 و دولت 2 بوده و میانگین کلی ظرفیت سازگاری نیز 13/2 می باشد که نشان دهنده ظرفیت سازگاری متوسط این جامعه در مواجهه با تغییرات اقلیمی می باشد. نتایج: پژوهش نشان داد که برای بهبود ظرفیت سازگاری عشایر منطقه قشلاقی، باید بر افزایش حمایت های مالی و فنی دولت، توسعه زیرساخت های اساسی، بهبود دسترسی به منابع اطلاعاتی و آموزشی و تقویت تنوع اقتصادی بهره برداران تمرکز شود تا تاب آوری آن ها در برابر تغییرات اقلیمی بهبود یابد.

به منظور دست یابی به یک روش مناسب جهت حفاظت منابع آب زیرزمینی از آلودگی هایی که در آینده آن ها را تهدید می کند، سیستم های ارزیابی آسیب پذیری آب های زیرزمینی توسعه یافته اند. در حال حاضر روشهای مختلفی جهت پتانسیل یابی آلودگی آب های زیرزمینی وجود دارد. این روش ها بر این اساس هستند که بعضی از مناطق دارای استعداد بیشتری برای آلوده شدن نسبت به سایر مناطق می باشند. در این تحقیق آسیب پذیری آبخوان دشت گل گیر بررسی شده است. دشت گل گیر در شرق استان خوزستان واقع شده است. این دشت به دلیل دارا بودن منابع غنی آب زیرزمینی و خاک حاصل خیز از کشاورزی پر رونقی برخوردار است. به دلیل گسترش زیاد فعالیت های کشاورزی کیفیت آب زیرزمینی تحت تاثیر مواد شیمیایی کشاورزی به ویژه نیترات می باشد. به همین دلیل ارزیابی آسیب پذیری در تصمیم گیری های مدیریتی این دشت اهمیت دارد. از میان روشهای موجود جهت ارزیابی آسیب پذیری، از مدل DRASTIC و استنتاج فازی بهره گرفته شده است. اصول مدل DRASTIC بر پایه ترکیب شاخص های تاثیرگذار هیدرولوژیکی و هیدروژیولوژیکی بر انتقال و یا عدم انتقال آلودگی می باشد و در محاسبه شاخص آن از منطق بولین استفاده می شود. منطق بولین می تواند موجب نتیجه گیری های غلط در مورد مقادیر نزدیک مرز دسته بندی ها شود. استفاده از منطق فازی می تواند به افزایش دقت نتایج به خصوص در مورد مقادیر مرزی کمک کند. نتایج این تحقیق توانایی مدل سازی فازی پارامترهای هیدروژئولوژیک که از عدم قطعیت ذاتی برخوردارند را تایید می نماید.

یکی از موانع توسعه در معدن سنگ آهن گل گهر سیرجان کمبود آب شیرین در منطقه است. آبخوان دشت چاه دراز که در مجاور کفه نمکی سیرجان قرار دارد در حال حاضر یکی از منابع تامین کننده آب مورد نیاز معدن گل گهر می باشد، اما وجود آب شور در قسمت زیرین آبخوان، بهره برداری از آن را محدود کرده است. مدیریت بهینه و توسعه بهره برداری از این آبخوان نیازمند شناخت موقعیت قرارگیری این توده آب شور در آبخوان می باشد. در این تحقیق سعی شده است تا با بررسی هیدروشیمی آبخوان و نمونه برداری از چاه های پیزومتری به صورت عمقی و سطحی و تعیین هدایت الکتریکی، موقعیت و مرز آب شور و شیرین تعیین شود. تراز سطح ایستابی در محدوده چاه های بهره برداری حدود 1685 متر و در نواحی خروجی دشت نزدیک به 1690 متر بوده است. با تجزیه و تحلیل داده ها، موقعیت مرز آب شور و شیرین در پایین دست چاه های بهره برداری در تراز 1625 متری و در اطراف چاه های بهره برداری در تراز 1649 متری تعیین شد. همچنین نتایج مدل جریان نشان می دهد که با افزایش دو برابری پمپاژ چاه ها، افت حدود سه متر در اطراف چاه های بهره برداری رخ می دهد که در نتیجه آن، آب شور با هدایت الکتریکی بیش از 10000 میکروزیمنس بر سانتی متر به کف چاه های بهره برداری نفوذ خواهد بود.

دشت رخ، یک دشت وسیع در بخش شمال شرقی حوضه آبریز کویر مرکزی ایران است و دارای اقلیم نیمه خشک تا خشک می باشد . مدیریت غیر اصولی ، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی ، کاهش میزان بارندگی و متعاقب آن کاهش منابع آب عواملی نگران کننده از لحاظ تغییرات کیفی آبخوان دشت رخ محسوب می شوند . با استفاده از آمار و داده های کیفی و اعمال روش های آماری چند متغیره (تحلیل عاملی، تحلیل خوشه ای)، وضعیت کیفی آبخوان دشت رخ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است . با توجه به نتایج تحلیل عاملی ، سه عامل به عنوان تأثیر گذارترین عوامل 87% ترکیب شیمیایی آب زیر زمینی را تحت کنترل دارند. زمین شناسی مهمترین عامل در تغییرات کیفی آب زیرزمینی منطقه می باشد . تحلیل خوشه ای متغیرها نشان دهنده شباهت بالای میزان یون های سدیم و کلر است . در تحلیل خوشه ای داده های کیفی منطقه، داده های محدوده جوادیه همواره در خوشه ای مجزا قرار گرفته است و از لحاظ ترکیب شیمیایی شباهت کمتری با سایر منابع دارد.

یک روش جلوگیری از آلودگی چاه های تامین کننده آب شرب، به کارگیری نواحی حفاظتی در اطراف چاه ها می باشد. براساس اطلاعات مربوط به 21 چاه تحت نظارت شرکت آب و فاضلاب ساری، حریم کیفی چاه های آب شرب شهر ساری تعیین شده است . براین اساس نواحی حفاظتی در تنگه لته بیشترین وسعت را دارا می باشد و به سمت شهر ساری به کمترین مقدار خود می رسد. مقدار شعاع حفاظتی، تابعی از خصوصیات هیدروژئولوژیکی آب خوان، میزان پمپاژ و زمان پایداری آلاینده می باشد. نتایج حاصل از ترسیم نمودار همبستگی بین پارامترهای مذکور و شعاع حفاظتی بیانگر دو مطلب است: -1 برخی از پارامترها تاثیر متفاوتی بر میزان شعاع حفاظتی بالادست و پایین دست دارند. -2 ضخامت اشباع شده نقش بسزایی در اندازه شعاع حفاظتی در محدوده شهر ساری داشته است. با توجه به نمودارهای همبستگی بین شعاع موثر و شعاع حفاظتی بالادست، پایین دست و عمود بر جریان، مقدار شعاع حفاظتی به صورت تقریبی برای هر چاه تعیین شده است. نتایج حاصل از بررسی های هیدروژئوشیمیایی بیانگر آن است که نواحی حفاظتی مربوط به چاه های تنگه لته از آلودگی کمتری برخوردار می باشند و به سمت مرکز شهر ساری، میزان آلودگی در نواحی حفاظتی چاه های آب شرب افزایش می یابد.

تحلیل عاملی که براساس نتایج چهار دوره نمونه برداری از آ ب های زیرزمینی دشت شوش انجام شده است نشان می دهد که مجموعه فرایندهای ژئوشیمیایی (انحلال، رسوبگذاری و تبادل یونی) بیشترین تاثیر و فعالیت های سطحی نظیر کشاورزی کمترین دخالت را در ترکیب آب زیرزمینی منطقه دارند. از این بین انحلال ژیپس در تکامل ژئوشیمیایی آب های زیرزمینی بیشترین نقش را دارد . زیرا انحلال ژیپس در طی فرایند ددولومیتیزاسیون و رسوبگذاری کلسیت باعث افزایش غلظت کلسیم، منیزیم، سولفات و کاهش قلیاییت شده است . نمودار درختی حاصل از تحلیل خوشه ای نیز بیانگر غالب بودن تیپ بی کربنات در آبخوان آزاد دشت شوش می باشد. تشابه بین نقشه های هم ارزش هم کلر و هم هدایت الکتریکی آبخوان آزاد شوش شاخص خوبی از تاثیر عامل تبخیر بر روی ترکیب آب زیر زمینی می باشد. آلودگی نیتراته آب های زیرزمینی شوش محلی و ناحیه ای است و در دشت فراگیر نیست. آلودگی باکتریایی منطقه نیز ناشی از فضولات انسانی و حیوانی می باشد که به واسطه مواد انتشاریافته از محل های تخلیه فاضلاب، چاهک های جذبی و هرزآب کشاورزی وارد محیط آبی می گردد. احتمال آلودگی در این منطقه متناسب با جهت جریان آب زیرزمینی از سمت شما لشرق به طرف جنوب غرب افزایش می یابد.

منطقه جنوب گرمسار دارای پتانسیل های اکوتوری سمی و ژئوتوری سمی می باشداین پژوهش به لحاظ نحوه گردآوری داده ها و ماهیت آن در زمره تحقیقات توصیفی- تحلیلی و از نظر هدف هم در کاربردی جای می گیرد. ابزارجمع آوری داد ه ها شامل مصاحبه و تکمیل پرسشنامه بوده و با توجه به اطلاعات به دست آمده به بررسی جاذبه ها،امکانات و خدمات و وضعیت کلی اکوتوریسم و ژئوتوریسم در منطقه مورد مطالعه پرداخته شده است. s تجزیه و تحلیل اطلاعات و تعیین استراتژ ی ها و راهبردهای تحقیق از روش تحلیل SW OTاستفاده گردید و در نهایت به ارائه راهبردها و استراتژ یهای مرتبط به موضوع تحقیق پرداخته شد. نتایج یافته ها نشان داد که منطقه مورد مطالعه با 9 نقطه قوت و ضریب نهایی 57/3 و 9 فرصت و ضریب نهایی61/3 در برابر 9 نقطه ضعف و ضریب نهائی34/1 و 9 نقطه تهدید و ضریب نهائی55/1، توانمندی های زیادی در امر توسعه و بهره برداری از پتانسیل های اکوتوریسمی و ژئوتوریسمی منطقه دارد ؛ ولی ضعفها و تهدیدهای موجود مانع از بالفعل شدن این توانمند ی ها گردیده است. بنابراین می توان گفت استراتژی نهایی توسعه اکوتوریسم و ژئوتوریسم منطقه جنوب گرمسار یک استراتژی تهاجمی ومبتنی بر تقویت نقاط قوت و استفاده از فرصت های موجود در جهت غلبه بر ضعف ها و تهدیدات پیشرو در زمینه توسعه گردشگری منطقه می باشد.