حسین معماریان

پیش نیاز هر اقدامی برای ارتقای آموزش مهندسی ایران شناسایی کاستیهای کنونی آن است. روشی کارامد برای تعیین جایگاه آموزش مهندسی کشور، در مقایسه با آموزشهای مشابه در کشورهای پیشرفته، بررسی ضوابط و ملاکهایی است که برای یک آموزش استاندارد پیشنهاد شده است. مهم ترین این ملاکها عبارت اند از: وضعیت دانشجویان و آموزشگران، هدفها و دستاوردهای برنامه، محتوای برنامه درسی، فرایند بهبود کیفیت برنامه، امکانات و حمایتهای صورت گرفته از برنامه. مقایسه برنامه های آموزش مهندسی کشور با این ملاکها نشان می دهد که محتوای فنی اغلب آنها کم و بیش مناسب است. در برنامه های آموزش مهندسی ایران توجه اصلی بر دانش افزایی است و بر آموزش علوم مهندسی تأکید و به مسائلی چون توسعه مهارتها و نگرشهای مورد نیاز برای کار حرفه ای، توجه کمتری شده است. این در حالی است که تأکید آموزش مهندسی مدرن بر دستاوردها نیست؛ یعنی آن چیزی که دانش آموختگان یک برنامه آموزش مهندسی فرا گرفته اند یا کاری که قادر به انجام دادن آن هستند. مناسب ترین راه برای آگاهی از اقناع شدن این ملاک ، ارزشیابی برنامه توسط یک سازمان مستقل است. گذر موفقیت آمیز از فرایند ارزشیابی در سطح ملی و سپس، بین المللی مستلزم رفع کاستیهای برنامه است. نظر به اینکه در کوتاه مدت نمی توان به یک برنامه آرمانی دست یافت، کمبودها را می توان اولویت بندی کرد و در مرحله اول تمرکز را بر موارد دارای اهمیت بیشتر قرار داد. در این مقاله کاستیهای عمومی برنامه های آموزش مهندسی در کشور ایران در مقایسه با ملاکهای در نظر گرفته شده برای برنامه های آموزشی مشابه در دیگر کشور ها، بررسی و برخی از مهم ترین موانع در راه ارزشیابی موفق این برنامه ها تشریح و پیشنهادهایی برای برطرف کردن آنها ارائه شده است.

به دنبال تأسیس انجمن آموزش مهندسی ایران ایجاد سازکاری برای ارزشیابی برنامه های آموزش مهندسی در دستور کار قرارگرفت. این بررسیها به تأسیس سازمانی مستقل برای ارزشیابی برنامه های آموزش مهندسی کشور منجر شد. وظیفه اصلی این سازمان اعتبار سنجی کارایی برنامه های آموزش مهندسی کشور است. میزان کارایی یک برنامه آموزشی با تواناییها و دستاوردهای کسب شده دانش آموختگان آن سنجیده می شود. پیش نیاز هر فرایند ارزشیابی، ارزیابی درونی برنامه توسط خود مؤسسه آموزشی است. ارزیابی درونی با تعریف هدفهای برنامه و درسها، برحسب دستاوردهای یادگیری دانشجویان، آغاز می شود. سپس، روشهای ارزیابی انتخاب و با استفاده از آنها داده های مناسب گردآوری می شود. مرحله نهایی این فرایند تبدیل داده های گردآوری شده به اطلاعاتی است که اعمال آنها به بهبود برنامه منجر شود. ارزیابی درونی حالتی چرخه ای و مداوم دارد و بازخوردهایی که از هر مرحله گرفته می شود، بر اقدامات بعدی تأثیر می گذارد. حاصل ارزیابی درونی پرسشنامه تکمیل شده ای است که همراه با مستندات لازم برای مؤسسه ارزشیابی ارسال می شود. ارزیابی درونی زمانی قابل بررسی توسط مؤسسه ارزشیابی است که به گونه ای استاندارد انجام شده باشد. هدف این مقاله پیشنهاد رویه ای اجرایی برای ارزیابی درونی برنامه های آموزش مهندسی کشور است. این الگو، با توجه به برایند آنچه در سطح جهان به ویژه در آمریکای شمالی رایج است، تدوین شده است که پس از تصویب به عنوان رویه مورد تأیید سازمان ارزشیابی آموزش مهندسی ایران به کار گرفته خواهد شد.

 در چند دهه اخیر، تنوع رشته های تحصیلی و تعداد دانش آموختگان مهندسی ایران به نحو بی سابقه ای افزایش یافته است. در این سالها، به دلیل اعمال نظام برنامه ریزی متمرکز در آموزش عالی، محتوای برنامه ها و سرفصلهای دروس در همه مراکز آموزشی کم و بیش یکسان بوده است. این در حالی است که محصولات این مراکز؛ یعنی دانش آموختگان از درجات مختلفی از توانایی برخوردار بوده اند و روشی نیز برای ارزیابی آنها در دسترس نبوده است. امروزه، در کشورهای پیشرفته روشهای کم و بیش یکنواختی برای ارزیابی برنامه های آموزش مهندسی و تواناییهای دانش آموختگان به کارگرفته می شود. ارزیابی برنامه های آموزشی می تواند در سه سطح داخلی، ملی یا بین المللی صورت گیرد. در غیاب یک سیستم مستقل ملی ارزیابی و تضمین کیفیت آموزش مهندسی، و موانعی که در راه ارزیابی بین المللی وجود دارد، در دسترس ترین روش، اجرای ارزیابی داخلی است. مقایسه برنامه های آموزش مهندسی با آموزشهای مشابه در کشورهای پیشرفته نشان می دهد که برنامه های آموزش مهندسی کشور ما بیشتر بر دانش افزایی تأکید و توجه کمتری بر توسعه مهارتها و نگرشهای دانش آموختگان دارد. در این مقاله، فرایند ارزیابی و ملاکهایی که به این منظور توسط مراکز بین المللی به کار گرفته می شود، تشریح شده اند و الگویی برای ارزیابی داخلی ارائه شده است. ارزیابی داخلی به شناسایی کاستیهای برنامه ها و مرتفع کردن آنها منجر می شود و برنامه های آموزش مهندسی کشور را برای ارزیابی در سطح ملی و بین المللی آماده می کند.

 آموزش دانشگاهی مهندسی معدن در کشور ایران با تأسیس دانشگاه تهران در سال 1313 آغاز شد. پس از انقلاب، و به دنبال بازگشایی دانشگاهها در سال 1362، برنامه های آموزش مهندسی معدن به صورتی متمرکز در چند مرحله بازنگری و در نهایت در سال 1376 برنامه ای ارائه شد که هم اکنون نیز در دانشگاههای کشور اجرا میشود. گذشت بیش از یک دهه از آخرین بازنگری برنامه آموزش اکتشاف معدن، که همزمان با تحولات چشمگیر در فناوریهای اکتشاف و استخراج معدن در جهان بوده است و همچنین، نیاز مبرم به راه اندازی دوره های جدید کارشناسی مهندسی در زمینه های دیگر اکتشاف از جمله اکتشاف نفت، اکتشاف منابع آب زیر زمینی و اکتشاف بلایای طبیعی، بازنگری مجدد برنامه موجود را ضروری ساخت. در مقاله حاضر در خصوص تاریخچه آموزش مهندسی معدن در ایران و کاستیهای برنامه کنونی به اختصار مطالبی بیان شده است. در برنامه آموزشی جدیدی که بدین منظور طراحی و در این مقاله ساختار آن تشریح شده است، مهندسی اکتشاف به صورت یک دوره آموزشی مستقل، و نه گرایشی از مهندسی معدن، پیشنهاد شده است. در برنامه جدید دانشجویان با انتخاب دروس تخصصی مناسب در سال چهارم قادر خواهند بود در یکی از گرایشها یا خوشه ها ی مهندسی اکتشاف (معدن، نفت، آبهای زیر زمینی و بلایای طبیعی) به اخذ مدرک کارشناسی نایل شوند.

هر برنامه آموزش مهندسی باید علاوه بر اهداف تعریف شده، سیستمی برای ارزیابی میزان دستیابی به این اهداف داشته باشد تا بتواند میزان آمادگی دانش آموختگان خود را برای مواجه با واقعیت های دنیای کار ارزیابی کند. در کشور ما با وجود افزایش بی سابقه تعداد مراکز آموزشی و تنوع برنامه های درسی در طی دو دهه گذشته، توجه مشابهی به ارزیابی برنامه های آموزشی و محصولات آنها؛ یعنی دانش آموختگان صورت نگرفته است. به منظور آگاهی از کاستی های آموزش مهندسی ، یک نظر خواهی به وسیله پرسشنامه از دانشجویان و استادان معدن کشور به عمل آمد. نتایج این بررسی جای خالی یک سیستم مؤثر ارزیابی کیفیت آموزش را بیش از پیش روشن ساخت. به نظر می رسد که پیاده کردن سیستم تضمین کیفیت آموزش مهندسی در ایران، به گونه ای که در کشورهای پیشرفته رایج است، در کوتاه مدت امکان پذیر نباشد. در غیاب یک سیستم مستقل ملی به منظور ارزیابی میزان موفقیت برنامه های آموزشی، دانشگاه ها و گروههای آموزشی باید رأساً روشی را برای ارزیابی مستمر عملکرد خود به اجرا گذارند. در مقاله حاضر با الگو قراردادن آموزش مهندسی معدن در ایران و پنج کشور نمونه دیگر، ضمن مشخص کردن اهداف عام آموزش مهندسی، الگویی برای ارزیابی کیفیت آموزش مهندسی ارائه شده است.

در چند دهه گذشته پروژه کارشناسی مهندسی در ایران به صورت یک درس سه واحدی و بیشتر متکی بر انجام دادن یک پروژه عملی بوده است. در اغلب برنامه های مصوب رشته های مهندسی کشور پروژه کارشناسی به خوبی تعریف نشده است و لذا، برداشتهای متفاوتی از آن در مراکز آموزشی مختلف صورت می گیرد. در آمریکای شمالی پروژه کارشناسی معمولاً بر طراحی یک محصول (کالا، فرایند، سیستم یا برنامه) توسط گروهی از دانشجویان متمرکز است. گر چه ساختار این درس در مراکز آموزشی مختلف تا حد زیادی با هم تفاوت دارد، ولی تقریباً هدف اصلی همه آنها فراهم آوردن یک تجربه واقعی طراحی مهندسی برای دانشجویان است. از هدفهای دیگر این درس می توان توسعه مهارتهای ارتباطی و کار تیمی، بالا بردن اعتماد به نفس دانشجویان و بهبود ارتباط دانشگاه با صنعت را نام برد. در این مقاله به دنبال مرور نحوه ارائه کنونی پروژه کارشناسی مهندسی در ایران و درس طراحی پایانی در آمریکای شمالی، الگویی برای بازنگری و ارتقای کیفیت این درس در کشور ارائه شده است.