معصومه زارعی هدک

مفهوم «امنیت انرژی» در سال های اخیر به یکی از مفاهیم مهم و بحث برانگیز در روابط بین الملل و اقتصاد انرژی تبدیل شده است. ادبیات این مفهوم بیشتر در اروپا توسعه یافته است؛ زیرا کشورهای اروپایی بخش مهم نیازهای انرژی خود را از راه واردات تأمین می کنند. از این جهت روسیه که یکی از مهم ترین تأمین کنندگان انرژی اتحادیة اروپا به شمار می رود، از اهرم انرژی برای نزدیکی بیشتر به اروپا استفاده می کند. در این راستا یکی از هدف های مهم اتحادیة اروپا، کاهش وابستگی به روسیه در زمینة انرژی و یافتن مسیرهای جایگزین است که تاکنون این تلاش های اروپا نتوانسته موفقیت چندانی به همراه داشته باشد. سؤال اصلی که در این نوشتار می توان مطرح کرد این است که روابط روسیه با کشورهای اروپایی با چه فرصت هایی روبه رو است. فرضیة اصلی ما این است که راهبرد انرژی روسیه همواره در این جهت بوده که روسیه را به عنوان یک امپراتوری نفتی که می تواند نقشی ژئوپلیتیک در عرصة انرژی ایفا کند، مطرح کنند و تلاش می کند تا از منابع انرژی روسیه و نیز انحصار خطوط لوله، جهت تأمین منافع خود در منطقة اوراسیا و به ویژه در روابط با اتحادیة اروپا برای وابستگی بیشتر به خود استفاده کند.

پیروزی انقلاب اسلامی از مهمترین تحولاتی است که در طول سه دهه گذشته رفتار خارجی اسرائیل و سیاست های لابی مدافع آن (در آمریکا) را دست خوش تحول ساخته؛ تغییری که از یک سو باعث شد متغیر «تهدید ایران» در روابط میان این رژیم با آمریکا جایگاه ویژه ای یابد و از سوی دیگر، این تهدید به زمینه ای خاص برای تلاش های لابی یهود در مسیر تأثیرگذاری بر سیاست خاورمیانه ای واشنگتن تبدیل گردد. در این نوشتار سعی شده که بر مبنای مبحث نظری «امنیت هستی شناختی»، سه دوره تاریخی «پیروزی انقلاب اسلامی»، «دهه نود» و «مقطع پس از یازدهم سپتامبر» مورد بررسی قرار گیرد. در این بازخوانی برداشتی که در هر دوره نسبت به تهدید ناشی از ایران شکل گرفته، و عملکرد رژیم اسراییل و لابی حامی آن در آمریکا در مسیر مقابله با تهدید مزبور، مورد نظر بوده است. در این میان، بررسی ابعاد چند وجهی این رویکرد مقابله گرا در بستر مبارزه با تروریسم، بخش محوری این مقاله است.

اتحادیه اروپایی به عنوان موتور تغذیه کننده ثبات و امنیت اقتصادی - سیاسی قاره اروپا خواهان مشارکت همه دولت های اروپایی در روند همگرایی این اتحادیه است. روسیه نیز، در این راستا منافع حیاتی و نقش مؤثری را برای خود در قبال نهاد یاد شده تعریف نموده است. یکی از اهداف اتحادیه اروپایی نیز، بازگشت روسیه به روسیه اروپایی وخصوصیات اروپا محور خود است. نتایج حاصل از پژوهش حاضر در چارچوب نظریه نهادگرایی نولیبرال نشان می دهد که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی الگویی از وابستگی متقابل میان روسیه و اتحادیه اروپایی در حال شکل گیری است و مواجهه روسیه با این اتحادیه درچارچوب اتخاذ رویکرد اقتصاد سیاسی به سیاست خارجی خود به ویژه در زمان پوتین قابل فهم است. در این راستا سیاست فدراسیون روسیه مبتنی بر سازگاری فرماسیون اقتصادی، نیروهای اجتماعی تأثیرگذار و منافع موجود درون این کشور با فضای بین المللی جهت بهره برداری از امکانات ساختار اقتصاد سیاسی جهانی و نهادهای فراملی نظیر اتحادیه اروپاست. برآیند این رویکرد تقویت و ترویج رابطه روسیه با اتحادیه اروپا پس از گسترش اتحادیه اروپایی به سوی اروپای مرکزی و شرقی بوده است.

سازمان همکاری شانگهای ازجمله سازمان های منطقه ای است که با هدف اعتمادسازی بین کشورهای عضو و مبارزه با تروریسم، افراط گرایی مذهبی و جدایی طلبی و به منظور مقابله با هژمونی یک جانبه گرایانه آمریکا در نظام بین الملل، با عضویت کشورهای چین، روسیه، کشورهای آسیای مرکزی (به استثنای ترکمنستان) و عضویت ناظر ایران، هند، پاکستان و مغولستان تشکیل شده است. سازمان همکاری شانگهای بخشی از فرایند همگرایی در آسیا است، ولی به نظر می رسد در فضایی متفاوت از منطقه گرایی در آسیا شکل گرفته است. منطقه گرایی در آسیا در قالب سه نسل منطقه گرایی هژمونیک، منطقه گرایی مستقل و منطقه گرایی نوین، قابل توضیح است. نگارندگان کوشش می کنند سازمان همکاری شانگهای را از منظر نسل سوم منطقه گرایی، بازتفسیر نمایند.

اوراسیاگرایی نوعی تفکر در سیاست خارجی روسیه است که اصلی ترین تز آن موضع مخالف در برابرغرب گرایی روسیه است. این نظریه در برگیرنده جزئی از ابعاد هویت ملی روسیه است. اوراسیاگرایان بر این باورند که مسئله اصلی فراروی ملیت روس، اروپایی بودن آن است که هویت روسیه رنگ غربی پیدا کرده بود. از دیدگاه این نظریه، روسیه در تعقیب یک مسیر جایگزین است که یک قطب مستقل در نظام بین المللی شود.از این جهت در جهان اسلام جمهوری اسلامی ایران را انتخاب می کند و ایران را یکی از نیروهای مخالف جهان تک قطبی ایالات متحده آمریکا معرفی می نماید و ازآن می خواهد  که حوزه کشورهای اسلامی را رهبری کند. ازاین جهت،  ایران نزدیکترین شریک مسکو است. در این راستا،  سوال اصلی پژوهش این است که اوراسیاگرایی روسیه چه تأثیری بر رابطه جمهوری اسلامی ایران و روسیه  از سال 2000 تا 2015 داشته است.فرضیه پژوهش این است که  اوراسیاگرایی با فراز و فرود در سه حوزه نظامی-امنیتی، سیاسی و اقتصادی موجب نزدیکی بیشتر روابط ایران و روسیه در سالهای 2000 تا 2015 شده است. چارچوب تئوریک مورد استفاده در این پژوهش مکتب تحلیل گفتمان در سیاست خارجی می باشد.