فرهاد بیانی

در این مقاله، تلفیق در آرای هابرماس مورد بررسی قرار گرفته است. در اندیشه های فلسفی و اجتماعی هابرماس تلفیق نظری در سه موضع اتفاق می افتد: تلفیق میان ذهن و عین، تلفیق میان عاملیت و ساختار و سرانجام تلفیق میان دو نوع دموکراسی مشورتی و قانونی. تلفیق عاملیت و ساختار در اندیشه هابرماس خود در دو سطح رخ می دهد: نخست تولید و بازتولید زیست جهان، حوزه عمومی و جامعه مدنی از طریق کنش ارتباطی و دوم تلفیق میان زیست جهان و نظام. تلفیق در سطوح میان ذهن، عین و عامل و ساختار از نوع تلفیق میان «زیست جهان، حوزه عمومی و جامعه مدنی» دارای ویژگی تولید و بازتولید است، در حالی که تلفیق در سطح «زیست جهان» و «نظام» و «دموکراسی مشورتی» و «دموکراسی قانونی» دارای خصلت کارکرد متقابل دو سوی تلفیق برای یکدیگر است. اندیشه تلفیقی هابرماس نقش پررنگ تری به عاملیت می دهد تا ساختار و همچنین خواهان افزایش نیروی بخش های غیررسمی جامعه در مقابل بخش های رسمی است. هابرماس در تمایز میان زیست جهان و نظام، آنها را بیش ازحد جدا و متمایز می داند. با اینکه تمایز این دو بخش به لحاظ نظری برای فهم و تبیین ضروری به نظر می رسد، در جهان اجتماعی واقعی قرابت و مشابهت زیادی میان آنها دیده می شود.

هدف این نوشتار ارائه مبانی هستی شناسانه و معرفت شناسانه مکتب رئالیسم انتقادی است و سعی می شود نگرش این مکتب را در ارتباط با جهان اجتماعی و رویداد های درون آن توضیح دهد و نشان دهد چگونه می توان با استفاده از مبانی این مکتب به تبیین بهتر واقعیت اجتماعی دست یافت. اگرچه این مکتب از جهت هستی شناسی، رئالیست و از بابت معرفت شناسی، تفسیری هرمنوتیک است اما انتقاد های جدی به این دو مکتب دارد و هر دو مکتب را به مغالطه معرفتی متهم می کند. از نظر رئالیست های انتقادی ماهیت واقعیت اجتماعی دارای سه لایه واقعی، رویدادی و تجربی است که لایه واقعی همان مکانیسم بنیادی خلق و تحول واقعیت های اجتماعی است که باید مورد تأکید و مطالعه محققین علوم اجتماعی باشد. این در حالی است که بیشتر تحقیقات اجتماعی محدود به کشف لایه رویدادی واقعیت اجتماعی اند. بسکار با ارائه روش پژوهشی Rrreic سعی در شناخت لایه های بنیادی تر واقعیت اجتماعی دارد و همچنین معتقد است انتقاد مداوم از یافته ها و تجارب انسان ها از جامعه هم سبب دستیابی به معرفت معتبر می شود و هم امکان رهایی بخشی را فراهم می کند. در این مقاله با بسط این روش و استفاده از آن در تبیین یک نمونه از واقعیت های اجتماعی کوشش می شود تا به این اتهام که رئالیسم انتقادی درحد یک مکتب فلسفی باقی مانده است و نتوانسته برای تحلیل رویداد های اجتماعی روش شناسی کاربردی ارائه کند، پاسخ داده شود.

هدف پژوهش حاضر بررسی شدت اختلال هویت جنسی و عوامل اجتماعی موثر بر آن می باشد. روش انجام پژوهش پیمایش می باشد. جامعه آماری تمام افراد دارای اختلال هویت جنسی مراجعه کننده به مرکز بهزیستی استان خراسان رضوی و مرکز اورژانس اجتماعی شهید نواب صفوی تهران بوده و حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران 160 نفر انتخاب شده است. روش نمونه گیری، تصادفی ساده با استفاده از فهرست افراد مراجعه کننده به دو مرکز یاد شده بوده و ابزار جمع آوری داده ها پرسش نامه است. یافته ها نشان می دهد اختلال هویت جنسی (عدم پذیرش هویت جنسی) در میان افراد نمونه میزان بالایی دارد به گونه ای که در دامنه (5-1) میانگین اختلال 76/4 می باشد ، همچنین متغیر های «احساس رضایت از کنش اجتماعی با همسالان همجنس» و «کسب تایید اجتماعی از سوی همسالان همجنس»رابطه معنی دار و معکوسی بر اختلال هویت جنسی دارند و متغیر های «اختلال در جامعه پذیری»، «اختلال در همانند سازی»، «میزان تاثیرپذیری از الگوی رفتاری غیرهمجنس» و «دریافت برچسب اجتماعی جنس مخالف از سوی دیگران» به صورت معنی دار و مستقیم با اختلال هویت جنسی دارای رابطه ی معناداری هستند. نتیجه تحقیق نشان می دهد عوامل اجتماعی با تاکید بر یادگیری اجتماعی و عوامل خانوادگی با بروز و رشد اختلال هویت جنسی رابطه معناداری دارد.

تفکر و اندیشیدن یا به تعبیری اندیشه ورزی، هر نوع فعالیت فکری و عقلی است که درصدد حل یک مسئله یا وضعیت چالش برانگیز باشد و یا بخواهد وضعیت موجود را به وضعیت روشن و مطلوبی برساند. اهمیت اندیشه ورزی اجتماعی در این واقعیت نهفته است که بدون اندیشه ورزی و معرفت اندیشی اجتماعی، امکان حل مسائل و چالش ها اجتماعی وجود ندارد و رسالت جامعه شناسی نیز به سرانجام نمی رسد. با استفاده از تحلیل عقلی و نظری و بر اساس مصادیق حاصل از مشاهدات و تجربیات نویسندگان، به بررسی موضوع پژوهش پرداخته شده است. تاکید اساسی مقاله بر این نکته است که شرط بنیادی اندیشه ورزی، عقلانیت خود بنیاد است که تحقق این عقلانیت نیازمند آزادی و رهایی از قیمومت و سلطه مواردی است که این عقلانیت خود بنیاد را در معرض تهدید قرار می دهد. این موارد تحکم آمیز بیش از آنکه کلان مقیاس باشند، خرد مقیاس اند و منبع این قیمومت و سلطه ای که عقلانیت خود بنیاد را تهدید می کند بیشتر جنبه ای درون ذهنی دارد و مربوط به الگوهای ارزشی و هنجاری است که در زندگی فردی و اجتماعی اصحاب جامعه شناسی وجود دارد و سایه ی تحکم خود را بر فضای اندیشه ی حوزه ی جامعه شناسی گسترانیده است. مصادیق این قیمومت و سلطه عبارتند از: «روزمرگی»، «نبود اندیشه ی مسئله محور»، «خودداری از تحلیل نظری»، «ضعف در زمینه ی نقد تولیدات جامعه شناختی» و « ارجاع به منابع به مثابه ی فضیلت».

در این مقاله، میزان مشارکت اجتماعی- فرهنگی دبیران راهنمایی شهر مشهد، از طریق پژوهش کمی و با روش پیمایشی بررسی شده است. با استفاده از ابزار پرسشنامه و توزیع آن در میان 220 نفر از دبیران راهنمایی مشهد به عنوان نمونه که با روش نمونه گیری خوشه ای چند مرحله ای انتخاب شده اند، داده های پژوهش گردآوری شد. جهت تبیین متغیر مشارکت اجتماعی- فرهنگی و تدوین فرضیه ها از نظریه های کنش اجتماعی پارسنز، انسجام اجتماعی دورکیم، و نظریه های هانتینگتون، لرنر، لیپست، اینگلهارت و وینر بهره گرفته شده است. بر اساس یافته های تحقیق، میزان مشارکت اجتماعی- فرهنگی افراد نمونه در بازه (5-1)، معادل 64/3 بوده که در حد متوسط روبه بالا است. نتایج حاصل از آزمون دومتغیره نشان از معناداربودن این مقدار دارد. هم چنین بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون چندگانه، متغیرهای خردگرایی، انسجام اجتماعی، دسترسی به رسانه ها، اکتساب گرایی، دینداری و فرآیند یاددهی با مشارکت اجتماعی- فرهنگی رابطه مستقیم و معنادار دارند و این در حالی است که بر اساس تحلیل مسیر، متغیرهای فعال گرایی و عام گرایی بر مشارکت اجتماعی- فرهنگی دارای تاثیری غیرمستقیم می باشند.

هدف:افزایش روزافزون جمعیت و تغییر الگوی مصرف، سبب افزایش مصرف گردیده و افزایش مصرف نیز به دنبال خود مسائل مختلفی چون تولید پسماندها را در شهرهای بزرگ از جمله تهران به همراه آورده است. مسئله مواد زائد و پسماندهای شهری به قدری دامنه پیدا کرده اند که قلمرو آنها دیگر به مسائل فنی ختم نمی شوند و عمیقاً صبغه اجتماعی و فرهنگی دارند. بنابراین مطالعه فرهنگ مدیریت پسماند در بین شهروندان شهر تهران به عنوان مسئله اصلی تحقیق مد نظر قرار گرفته است. روش: پژوهش حاضر کیفی بوده و داده ها با استفاده از تکنیک مصاحبه عمیق نیمه ساختمند با نخبگان سازمان مدیریت پسماند و بخش پسماند و بازیافت مناطق 22 گانه شهرداری شهر تهران در بازه زمانی فروردین و اردیبهشت 1400 گردآوری و به منظور تحلیل داده ها از تحلیل تماتیک استفاده شده است.یافته ها:یافته های پژوهش حاضر 7 مقوله اصلی از جمله خلاءسیاست گذارانه، فقر دانش تجربی/تئوریک، خلاءآموزش های مهارتی/شناختی، ضعف عملیاتی سازی و اجرا، تفکر مصرفی به طبیعت، بی ارزش انگاری اجتماعی و ائتلاف های رانتی همسود و مقولات فرعی را در بر می گیرند.نتایج: نتایج تحقیق نشان می دهد که مقولات و مضامین استخراج شده بر دو دسته از فقدان ها تاکید دارند که مانع فرهنگ سازی در این حوزه شده است:دسته اول به مولفه های مرتبط با شهروندان بر می گردد و دسته دوم مقولاتی هستند که از بیرون باعث عدم نهادینه سازی فرهنگ مدیریت پسماند شده اند.نتایج: نتایج تحقیق نشان می دهد که مقولات و مضامین استخراج شده بر دو دسته از فقدان ها تاکید دارند که مانع فرهنگ سازی در این حوزه شده است:دسته اول به مولفه های مرتبط با شهروندان بر می گردد و دسته دوم مقولاتی هستند که از بیرون باعث عدم نهادینه سازی فرهنگ مدیریت پسماند شده اند.

مکتب رئالیسم انتقادی بر اساس هستی شناسی و معرفت شناسی ویژه ای که دارد برای مطالعه پدیده های اجتماعی و شناسایی مکانیسم های مولد زیربنایی این پدیده ها و رویدادها واجد روش شناسی خاصی است. این روش شناسی که در پی شناسایی این مکانیسم ها و سازوکارها است، یک روش شناسی چندمرحله ای است که در هر مرحله می کوشد تا یک گام به شناسایی و آشکارساز این مکانیسم ها نزدیک تر شود. اگرچه چند نسخه برای روش شناسی مبتنی بر رئالیسم انتقادی معرفی شده است اما آنچه روی بسکار تحت عنوان RRREIC و آنچه دنرمارک و همکاران در قالب روش شناسی شش مرحله ای ارائه کرده اند، هم جامعیت بیشتری دارند و هم برای مطالعه موضوعات و پدیده های اجتماعی در پژوهش های عینیکاربردی ترند. لذا در این مقاله کوشش می شود تا ابتدا ماهیت، مراحل و فرآیند روش شناسی رئالیسم انتقادی معرفی شود، سپس با ذکر مثال، کاربرد این روش شناسی در ارتباط با موضوعات انضمامی بیشتر آشکار شود. جهت نیل به این هدف می کوشم این روش شناسی را با روش شناسی نامینالیستی، به عنوان نقطه مقابل آن، مقایسه کنم تا درک بهتری حاصل شود. همچنین، می کوشم نشان دهم روش شناسی رئالیسم انتقادی چگونه می تواند به تحلیل و تبیین دقیق تر و ژرف تر مسائل اجتماعی ایران کمک کند. به طور خلاصه، مراحل شش گانه روش شناسی رئالیسم انتقادی شامل «توصیف»، «تصریح تحلیلی»، «استفهام/ بازتوصیف نظری»، «پس کاوی»، مقایسه میان نظریه ها و انتزاع های مختلف» و «عینی سازی و زمینه مندی». رئالیسم انتقادی و، به تبع آن، روش شناسی این مکتب، به سبب اصالتی که برای پدیده های اجتماعی، مکانیسم ها و سازوکارهای فرافردی قائل است، می تواند به احیای امر اجتماعی در مقابل امر فردی نیز کمک آشکاری کند.

تعامل میان اصناف معرفت می تواند دستاوردهای نیکویی برای جامعه بشری داشته باشد. رویکردهای چندرشته ای و  میان رشته ای نیز این ظرفیت را دارند تا ما را، هر چند به اندازه چند گام، به چیستی جهان واقعی نزدیک تر کنند. با این حال، همیشه اوضاع بر این منوال نیست! گاهی صنفی از اصناف معرفت سودای فراتر رفتن از قلمروی خود و تسلط بر سایر اصناف معرفت را دارد و این همان امپریالیسم علمی یک شاخه از دانش بر سایر شاخه ها است. در این مقاله می کوشم چنین تعامل استعماری را در باب سلطه مکتب نامینالیسم بر جامعه شناسی در قالب استیلای روانشناسی و اقتصاد نشان دهم. روش های تحقیق به کار رفته در این مقاله از دو نوع کتابخانه ای و تحلیل مبانی است. یافته نشان می دهد هستی شناسی اجتماعی نامینالیستی می تواند منجر به انزوا و کم رنگ شدن امر اجتماعی و فربه شدن گفتمان فردمحور شود. به ویژه، این واقعیت که دو علم روانشناسی و اقتصاد در این امر پیشگام شده اند. به این شیوه که هستی شناسی فردمحور آن ها بر هستی شناسی جمع گرای جامعه شناسی تسلط یافته و این نوع از هستی شناسی در تحلیل موضوعات اجتماعی نیز سلطه فزاینده ای یافته است. این شرایط سبب شده تا در تحلیل رویدادهای اجتماعی، نوعی تقلیل گرایی به سود فردگرایی رخ دهد. این امپریالیسم سبب می شود تا به جای افکندن نوری بر مسیر معرفت، تاریکی مضاعف بیافریند.

بنیادگرایی اسلامی جنبش دینی-سیاسی است که نه تنها مدرنیسم و غرب را رد می کند، بلکه به دنبال برقراری یک نظم جهانی نوین است. این نوشتار به دنبال پاسخ به این پرسش است که چه زمینه های اجتماعی در پیدایش و گسترش بنیادگرایی اسلامی در میان افراد 45-15 سال کردستان مؤثرند؟ روش پژوهش به کاررفته در این تحقیق، روش نظریه زمینه ای است و نمونه ها با شیوه های نمونه گیری حداکثر تنوع و گلوله برفی انتخاب شدند. همچنین از مصاحبه نیمه ساخت یافته برای گردآوری داده استفاده و تحلیل مصاحبه ها با نرم افزار Atlas.ti انجام شد. یافته ها نشان می دهد «تلقی حداکثری از دین»، «بحران معنی»، «خوانش غیرتاریخی از اسلام»، «تقدم عقیده بر جان» و «غرب ستیزی»، برجسته ترین زمینه هایی هستند که در گرایش افراد به خوانش بنیادگرایانه از اسلام مؤثرند و نقش بازی می کنند.

مقدمه : بیماری کووید-19 چالشی جهانی در قرن بیست ویکم است که برای نخستین بار در شهر ووهان چین در دسامبر 2019 گزارش شد. به دلیل شیوع گسترده این بیماری در سراسر جهان از جمله ایران و تأثیر آن بر حوزه های مختلف زندگی انسان معاصر، پژوهش حاضر به بررسی تأثیر بیماری کووید-19 بر رفتارهای محیط زیستی شهروندان شهر تهران با استفاده از نظریه انگیزش محافظت پرداخته است. روش : روش تحقیق مطالعه حاضر پیمایشی است. جامعه آماری تحقیق شهروندان تهران به تعداد 8,693,706 نفر و حجم نمونه 400 نفر است و به منظور دسترسی به افراد نمونه از روش نمونه گیری دردسترس استفاده شده است. ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه است که از روایی و پایایی لازم برخوردار است. یافته ها: یافته ها نشان داد انگیزش محافظت بر رفتار محیط زیستی اثر مستقیم و معناداری (بتا= 193/0 و 000/0 = Sig) دارد. واریانس تبیین شده 19 درصد است. همچنین در بین مؤلفه های انگیزش محافظت، بیشترین و کمترین درصد از میانگین نمره قابل اکتساب به ترتیب به ترس (88/79 درصد) و رفتار محیط زیستی (52 درصد) اختصاص داشته است. نتایج آزمون رگرسیون نشان داد بین متغیرهای تهدید درک شده (بتا= 257/0)، حساسیت درک شده (بتا= 225/0) و کارایی پاسخ (بتا= 351/0) با رفتار محیط زیستی رابطه مستقیم و معنادار وجود دارد. نتیجه گیری : نتایج این مطالعه، نقش سازه های انگیزش محافظت (تهدید درک شده، حساسیت درک شده و کارایی پاسخ) و ترس را بر رفتارهای محیط زیستی تأیید می کند. این نتایج می تواند در هرگونه سیاست گذاری اطلاع رسانی و ترغیبی در زمینه کووید-19 و نیز آموزش های مرتبط بهداشتی مورد توجه جدی قرار گیرد.

در این مقاله، دیدگاه هستی شناختی مارگارت آرچر و رویکرد معرفت شناختی اندرو سه یر در باب واقعیت اجتماعی داوری و نقد می شود. برای تبیین پویایی جهان اجتماعی، آرچر نظریه مورفوژنتیک اجتماعی را بنا نهاد که طبق آن، جهان اجتماعی محصول تعامل میان فرهنگ، عاملیت و ساختار است. همچنین اندرو سه یر علاوه بر تأکید بر پیچیدگی ماهیت واقعیت اجتماعی، مدلی نو برای معرفت شناسی اجتماعی ارائه کرد. مدل او مبتنی بر تعامل چندگانه میان محقق (سوژه)، موضوع تحقیق (ابژه) و دیگر سوژه هایی است که در یک اجتماع زبانی مشترک با محقق قرار دارند.روش پژوهش مقاله حاضر از نوع مقایسه ای- تحلیلی  است.این مقاله دیدگاه هردو نظریه پرداز را به این جهت که توانایی خودزایشی واقعیت اجتماعی را در این فرایندها نادیده می گیرند، نقد می کند. هم هستی شناسی آرچر و هم معرفت شناسی سه یر، نقش فعال واقعیت اجتماعی را در بازتولید خود نادیده می گیرند.یافته های این مقاله نشان می دهد ویژگی خودزایشی واقعیت اجتماعی از طریق سه مکانیسم «اعمال اجبار بر کنشگر»، «انعطاف پذیری» و «هرمنوتیک مضاعف» می تواند در بازتولید خود مؤثر باشد و کنشگر انسانی-اجتماعی را مقید کند.

صنعت خیال پردازی شامل استراتژی ها و عملکردهایی از سوی مدیران و برنامه ریزان شهری است که از این طریق تصور و خیال زندگی در یک شهر رو به توسعه را، که دارای استانداردهای جهانی است، برای شهروندان خلق می کند و از طریق این وهم سازی و خیال پردازی ها، شهروندان را از کاستی ها و نارسایی های شهری و مدنی غافل می سازد. هدف مقاله ی حاضر بررسی ماهیت صنعت خیال پردازی و کارکردهای آشکار و پنهان آن در جامعه و شکل دهی الگوهای ارزشی و رفتاری در مناطق مرزی، به ویژه، شهروندان شهر سقز است. به این منظور براساس پارادایم رئالیسم انتقادی و با استفاده از روش پژوهش اسنادی و با نمونه گیری هدفمند منابع لازم برای تبیین موضوع گردآوری شد. نتایج بررسی داده ها نشان داد این صنعت دو کارکرد مهم دارد که عبارت اند از «سرپوش گذاردن بر کاستی های شهر» و «مصرف گرایی». پدیده ی مصرف گرایی از طریق فرایندهای «اغوا» و «بمباران نشانه» منجر به «توده ای سازی جامعه»، «تضعیف اندیشه ورزی انتقادی» و در نهایت «بازتولید سلطه ی هژمونیک» سیاست های صنعت خیال پردازی شده است. این سلطه ی هژمونیک نیز به نوبه ی خود مدیریت شهری ضعیف و ناکارآمد را بازتولید و تثبیت می کند.     از نظر اجتماعی این تلاش ها برای سرپوش گذاری بر چالش ها و نواقص شهر، از طریق بر برپا کردن بناها و مراکز تفریحی و تجاری که فقط رنگ و لعاب بیرونی جذابی دارند و از درون تهی هستند، چیزی جز افزایش بی اعتمادی اجتماعی، بی تفاوتی مدنی و تضعیف هویت ملی در میان مرزنشینان ندارد.