داوود مژده عنبران

یکی از شگردهایی که موجب برجستگی متن ادبی، حتی در میان آثار هم نوع خود می شود، آشنایی زدایی و هنجارگریزی است؛ یعنی شگردی که زبان شعر را برای مخاطب، بیگانه می سازد و با عادت های زبانی مخالفت می کند. آنچه از دیدگاه فرمالیست ها حائز اهمیت است، فعال کردن هنرسازه های غیرفعال و آشنا است. جامی در تحفه الاحرار، برای بیگانه کردن مفردات و ترکیبات، دست به آشنایی زدایی و برجسته سازی زده است که بررسی آنها در این مثنوی با دو شیوه هنجارگریزی آوایی و واژگانی صورت گرفت. در هنجارگریزی آوایی شگردهای «حذف، تخفیف، ادغام، تسکین، ابدال، اشباع و تشدید» به کار گرفته شد، و مشخص گردید جامی برای رعایت وزن شعر در بحر سریع که لازمه آن سرعت و شتاب در بیان است، از شگرد «حذف» بیشتر بهره برده است. دو روش «تخفیف و ادغام» نیز از بسامد بالایی برخوردار بود که شگردی مناسب برای کوتاه کردن واژه ها و ترکیبات است. در شیوه هنجارگریزی واژگانی، برای برجسته سازی، مفردات و ترکیبات جدیدی برساخته که بررسی ها مشخص کرد این ترکیبات و مفردات پیش از او به کار نرفته، و بسیاری نیز پس از او بکر باقی مانده است. از مجموع 133 مورد مفردات و ترکیبات جدید، ترکیب اضافه تشبیهی (57 مورد) و صفات مرکب (46 مورد) بیشترین بسامد را دارند. جامی دَه مورد ترکیب اضافه استعاری، دَه مورد واژه وندی، هفت مورد ترکیب اضافه اقترانی و سه واژه وندی – مرکب ابداع کرده که بسیاری از آنها پس از او مورد استفاده قرار نگرفته است.