حیدر حسن لو

براساس تقسیم بندی پژوهشگران، امثال قرآن کریم به دو دسته «امثالِ واضحه» - که در آن ها به صراحت از واژه هایی چون «مَثَل» یا «أمثال»، استفاده شده و «امثالِ کامنه» - که فاقد این اصطلاحات اند اما ساختار مَثلی دارند تقسیم می شوند. این پژوهش باهدف تحلیل استعاره های نمادین در امثالِ کامنه قرآن کریم و تبیین نقش آن ها در انتقال مفاهیم قرآنی انجام شده است. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر تحلیل محتوای کیفی است. جامعه آماری شامل تمامی آیات قرآن کریم بوده و از روش نمونه گیری هدف مند استفاده شده است. ابزار گردآوری داده ها، متون تفسیری، منابع بلاغی و زبان شناختی است. روایی ابزار با نظر متخصصان علوم قرآنی و بلاغت تأیید شده و پایایی آن ازطریق آزمون بین داوران سنجیده شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که استعاره تمثیلیه، هرچند کمتر از تشبیه تمثیلی در قرآن رایج است، در امثالِ کامنه نقش مؤثری در تصویرسازی مفاهیم انتزاعی و انتقال معانی پیچیده به زبان محسوس و قابل درک دارد. این استعاره ها افزو ن بر تقویت ادراک شناختی و تعمیق تجربه معنوی مخاطب، از منظر فرهنگی نیز باتکیه بر نمادها، تصاویر و مفاهیم برگرفته از بستر فرهنگی و زیست جهان اجتماعی عرب جاهلی، نقش مؤثری در برقراری ارتباط مؤثر میان متن وحی و مخاطب ایفاء می کنند. در بُعد اجتماعی، استعاره های نمادین قرآن با طرح مضامینی چون عدالت، صداقت، وفای به عهد، و مسئولیت پذیری جمعی، نه تنها به اصلاح رفتار فردی و اخلاقی کمک می کنند بلکه در جهت دهی به ساختارها و روابط اجتماعی جامعه ایمانی نیز نقش آفرین هستند. بااین حال، شناسایی و تفسیر استعاره تمثیلیه در امثالِ کامنه نیازمند دقت، ظرافت ادبی و تسلط بر بنیان های بلاغت قرآنی است.

از منظر علوم بلاغی، نماد، کلمه، عبارت یا جمله ای است که علاوه بر معنای ظاهری، طیف معنایی گسترده ای را به خواننده القا می-کند. نمادپردازی بهترین شیوه جهت بیان اندیشه های عرفانی و انعکاس غیرمستقیم افکار و عقایدِ عرفا است. بررسی نمادهای متون عرفانی، علاوه بر این که گره گشای ابهام حاکم بر آن ها است، دریچه ای برای ورود به عالم اندیشه عارفان است. عارف، از یک سو، جهت بیان تجربه های عرفانی خود و ذوق زایدالوصفی که بر اثر دریافت های درونی بر دلش مستولی می شود، و از سوی دیگر، جهت عدم افشای اسرار معرفت، گریزی جز توسل به زبان رمز و بیان نمادین ندارد. از اینرو، نماد جزء لاینفک متون عرفانی است. آثار شاه نعمت الله ولی عارف و صوفی مشهور قرن هشتم و نهم هجری، نیز از این قاعده مستثنی نیست. وی جهت بیان بسیاری از تجربه های غامض عرفانی خود از عنصر نماد - از جمله شخصیت های نمادین - بهره جسته است. این پژوهش به شیوه کتابخانه ای و اسنادی، شخصیت های نمادین موجود در دیوان شاه نعمت الله ولی را بررسی و تحلیل می کند. نتایج حاکی از این است که شاه ولی، در عرصه شعر، بیشتر شاعری نمادشکن است تا نمادپرداز و توجه بیش از حدّ وی، به معنا، وجه بلاغی و تصویری نمادهای او را به شدت ضعیف کرده است.