پگاه مرادی

هورامان، در غرب ایران، یکی از مناطق غنی از جنگل های طبیعی و سکونتگاه های تاریخی است که بیش از 700 روستا را در خود جای داده است. در این پژوهش، 267 روستا در محدوده جنگلی این منطقه انتخاب و الگوهای سکونتگاهی آن ها بررسی شد. هدف اصلی این مطالعه، گونه شناسی سکونتگاه های روستایی و تحلیل عوامل مؤثر بر شکل گیری آن ها بود. شاخص هایی شامل ویژگی های طبیعی مانند توپوگرافی، آب وهوا، پوشش گیاهی و خاک، و عوامل انسانی نظیر دسترسی به جاده ها، رودخانه ها و امکانات رفاهی بررسی شدند. داده های لازم از اسناد موجود جمع آوری و با نرم افزار ArcGIS تحلیل شدند . نتایج نشان داد که سکونتگاه های روستایی به سه گونه اصلی متمرکز، پراکنده و خطی تقسیم می شوند. گونه متمرکز معمولاً در مناطقی با دسترسی محدود و اراضی قابل کشت مشاهده می شود، گونه پراکنده در مناطق با پوشش گیاهی گسترده و منابع طبیعی فراوان شکل گرفته است و گونه خطی عمدتاً در امتداد جاده ها و رودخانه ها قرار دارد. این الگوها بازتاب دهنده تعامل پیچیده بین عوامل طبیعی و انسانی مانند فاصله از جاده ها و منابع آبی، قابلیت اراضی، شرایط رطوبتی خاک و میزان فرسایش هستند . یافته های پژوهش اهمیت درک الگوهای سکونتگاهی و عوامل تأثیرگذار بر آن ها را در برنامه ریزی توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست منطقه نشان می دهد. این مطالعه می تواند مبنایی برای تدوین سیاست های مدیریتی و حفاظت از منابع طبیعی جنگل های هورامان باشد .

هدف: جنگل ها، ریه های زمین، نقشی بی بدیل در حیات کره خاکی ایفا می کنند و حفاظت از آن ها، موضوعی حیاتی است که در نشست گلاسکو در سال 2021 موردبحث و بررسی قرار گرفت. در این میان، پراکندگی سکونتگاه های روستایی در دل جنگل ها، تعادلی ظریف بین نیازهای انسانی و حفظ این اکوسیستم های ارزشمند ایجاد می کند. منطقه هورامان به دلیل دارا بودن جنگل های ارزشمند، در چهل و چهارمین جلسه کمیته میراث جهانی یونسکو در سال 2020 به فهرست آثار ملی افزوده شد اما جنگل های آن مدام در حال نابودی هستند. بنابراین باتوجه به اهمیت منطقه، پژوهش حاضر با هدف ارائه یک الگوی کارآمد برای پراکنش 267 سکونتگاه روستایی واقع در جنگل های هورامان انجام شده است. روش پژوهش: این پژوهش به بررسی شاخص های مؤثر بر پراکندگی با استفاده از مرور مبانی نظری در چهار معیار مرفولوژی زمین، دسترسی، اقلیم و تولیدات استخراج شده می پردازد و برای مدل سازی و تحلیل از مدل AHP و نرم افزار GIS استفاده کرده است. یافته ها: بعد از تشکیل ساختار سلسله مراتبی و دسته بندی شاخص ها، در میان شاخص ها و معیارهای تعیین شده، شاخص های بخش تولیدات، نقشی کلیدی در ارزیابی وضعیت پراکنش سکونتگاه های روستایی واقع در جنگل ایفا می کنند. این شاخص ها که به دو دسته تولیدات بخش حیوانی و کشاورزی تقسیم می شوند، اطلاعات جامعی را در خصوص میزان تولید، تنوع محصولات، بهره وری و وابستگی به منابع طبیعی ارائه می دهند؛ از سوی دیگر، معیار دسترسی به عنوان عاملی اساسی در پراکنش مؤثرند که شامل شاخص های فاصله تا رودخانه، سایر روستاها و شهر و ... است. بعد از بررسی و سنجش وضع موجود و تهیه نقشه وزنی، مکان یابی سکونتگاه ها انجام گرفت و الگوی نهایی با در نظر گرفتن چهار سیاست اصلی ارائه شد که شامل: ممنوعیت سکونت در روستاهای با ریسک بالا برای جنگل، جابه جایی سکونتگاه های آسیب زننده به جنگل به مکان های مناسب تر، ادغام چندین سکونتگاه کوچک برای تمرکز خدمات و کاهش تخریب جنگل و تثبیت سکونتگاه های موجود در وضع فعلی با رعایت شروطی مانند عدم توسعه در جهت منتهی به جنگل، ویلاسازی و حفظ تعادل با محیط زیست. نتیجه گیری: این الگو با هدف بهبود ماهیت سکونتگاه های روستایی و ارتقای کیفیت زندگی ساکنین، ضمن حفاظت از جنگل ها در برابر تخریب، جنگل زدایی و سایر مخاطرات، به دنبال توسعه پایدار منطقه هورامان است.