فاطمه جواهری

از آنجا که نگرش ها وگرایش های مردم هم مقوّم و هم بازنمای دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی جامعه هستند، هر عاملی که قادرباشد به درک بهتر آنها کمک کند، مهم و قابل مطالعه هستند. به این دلیل بررسی رابطه تحصیلات با نگرش های اجتماعی- فرهنگی به عنوان موضوع اصلی این نوشتار انتخاب شد. برای تحلیل این موضوع از نظریه توسعه انسانی اینگلهارت و نقش آن در تحولات نگرشی بهره گرفته شد و اطلاعات موردنیاز از طریق تحلیل ثانویه یافته های چند پیمایش ملی به دست آمد. یافته ها حاکی از آن است که به موازات افزایش تحصیلات جهت یابی کنشگران انسانی در مورد مناسبات خانوادگی، احساس تعلق به جامعه ملی، الگوی مصرف رسانه ای، آگاهی سیاسی، دینداری، طرفداری ازحقوق زنان و محیط زیست و همچنین گرایش به مدارای اجتماعی به طور معناداری تغییر می کند. به این ترتیب می توان گفت افزایش تحصیلات یکی از منابع تفاوت های نگرشی و ارزشی است. در خاتمه، دلالت های فرهنگی- اجتماعی تغییرات تدریجی در نگرش ها و ارزش های کنشگران انسانی که به موازات افزایش تحصیلات رخ خواهد داد، بررسی شده است.

تغییرات در نوع بیماری های رایج به تغییر مدل ها و پارادایم های تبیین سلامت منجر شده است. رویکرد معاصر زیستی- روانی- اجتماعی بر این فرض استوار است که بیماری ها، تولیدات و نتایج کنش متقابل کنشگران با یکدیگر و نسبت آنها با عوامل فردی و زیست شناختی هستند. با وجود این، نقش ارتباطات میان فردی و رابطه گفتگویی میان طرفین ارتباط کمتر مورد توجه قرارگرفته است. مطالعه حاضر با اتکاء به آراء هابرماس براین پایه استوار است که به دلیل استعمار زیست جهان توسط سیستم، عقلانیت ارتباطی منحرف گردیده و کاربست گفتگو دچار اختلال شده و سلامت افراد خدشه پذیر شده است. هدف شناسایی رابطه بین کاربست گفتگو و سلامت افراد شاغل با لحاظ کردن برخی مختصات محیط کاری آنها است. این تحقیق که شاغلان را مورد توجه قرار داده، به صورت پیمایش و با جامعه آماری شاغلان منطقه 6 تهران و با حجم نمونه 416 نفر انجام گرفته است. نمونه گیری بر اساس روش نمونه در دسترس صورت پذیرفته و واحد تحلیل فرد است. برای جمع آوری داده ها از پرسشنامه ترکیبی محقق ساخته و استاندارد استفاده شد. روایی پرسشنامه به شیوه صوری و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ محاسبه گردید. نتایج تحقیق ضمن تایید اغلب فرضیات پژوهش نشان داد که ضریب تاثیر کاربست گفتگو و ساختار سازمانی بر سلامت روانی به ترتیب 40/0 و 19/0- و ضریب تاثیر گفتگو و فرهنگ سازمانی بر سلامت اجتماعی 19/0 و 15/0- می باشد. در عین حال فرهنگ سازمانی با کاربست گفتگو دارای همبستگی معنادار و منفی با ضریب 29/0- می باشد.

همه گیری کووید-19، کیفیت زندگی افراد و همچنین عملکرد نهادهای جامعه را برای مدت طولانی با مسائل فراوانی مواجه ساخت. پژوهشگران ایرانی درباره آثار و پیامدهای مختلف این رخداد به کاوش پرداخته و بخشی از دستاوردهای خود را در مجلات علمی بازتاب داده اند. آگاهی از دستاوردهای مساعی انجام شده، ازنظر علمی و کاربردی روشنگر خواهد بود. در این راستا می توان دو هدف را متصور شد؛ هدف نخست، شناسایی ویژگی های مقالات موجود از حیث مختصات نظری، روش شناختی و محتوایی و هدف دوم، شناسایی تأثیرات بحران کرونا بر جامعه ایران است. در تحلیل اطلاعات برگرفته از مقالات منتخب، از مفهوم بحران سیلویا والبی به عنوان یک ابزار فکر بهره گرفته شده است. با اتکا به روش مرور نظام مند تحقیقات پیشین، 93 مقاله مرتبط با این موضوع که در مجلات علوم اجتماعی و جامعه شناسی کشور در بازه سال های 1399 تا 1401 منتشر شده بود، گزینش و بررسی شد. نتیجه تحلیل ها حاکی از آن است که بیشتر پژوهش ها در سطح خرد و با رویکردی توصیفی (8/39 درصد) و تبیینی-پیامدی (9/ 35 درصد) به مطالعه کووید 19 پرداخته اند. روان شناسی اجتماعی (2/19 درصد) و جامعه شناسی دین (1/14 درصد) بیش از حوزه های دیگر در مرکز توجه پژوهشگران بوده است. همچنین بیشتر پژوهش ها (5/41 درصد) کووید-19 را بحرانی تلقی کرده اند که شکل و صورت بندی اجتماعی را در برخی حوزه ها مانند دین داری، سبک های زندگی، الگوهای فراغت، مراسم سوگواری و روش های آموزش، تغییر داده است. در پایان، پاره ای خلأهای پژوهشی مربوط به مطالعه ابعاد اجتماعی کووید-19 مطرح شده است.

در طی سالهای اخیر هنجارها و ارزشهای حاکم بر زندگی خانوادگی در سراسر جهان تغییر یافته است، جامعه ما نیز در این زمینه تحولات گسترده ای را تجربه کرده است ازجمله آنها می توان به شکل گیری خرده فرهنگ هم باشی در کلان شهر تهران اشاره کرد. این شیوه تعامل بین دو جنس شاید در ممالک دیگر امری عادی باشد، اما در جامعه ما به عنوان یک شوک فرهنگی در نظر گرفته می شود. این مقاله در پی مطالعه خرده فرهنگ هم باشی و برخی آثار آن در شهر تهران است. روش: این پژوهش با روش تحقیق کیفی و مصاحبه های عمیق در بین نمونه ای متشکل از 20 نفر از افرادی که تجربه زیسته هم باشی در شهر تهران را دارند به انجام رسیده است. یافته ها: مقوله ها و زیرمقوله های استخراج شده نشان داد که فردگرایی، بازاندیشی، تفاوت نسلی، فاصله بین بلوغ جنسی و بلوغ اقتصادی، هزینه-سود به عنوان شرایط علی، مهاجرت شغلی-تحصیلی، سبک زندگی، تقدس زدایی از ازدواج به عنوان شرایط زمینه ای، آشنایی با زندگی هم باشی افراد دیگر و تجربه دوستی با جنس مخالف به عنوان شرایط مداخله گر و بازتعریف نقشهای جنسیتی و اعتقاد به برابری در بین زوجهای هم باش به عنوان راهبردها (استراتژی) مشخص شده است. پیامدهای زندگی هم باشی بر اساس نتایج این پژوهش به دو دسته فردی و اجتماعی قابل تقسیم است. داغ ننگ، آسیب پذیری دختران، بی ثباتی در زندگی هم باشها به عنوان پیامدهای فردی، کاهش تعاملات اجتماعی، کاهش کارکرد خانواده به عنوان پیامدهای اجتماعی در نظر گرفته شده است. بحث: گرایش به سمت خرده فرهنگ هم باشی به موازات حرکت جامعه به سوی مدرنیته و گسترش ارتباطات و تحولات فرهنگی ناشی از آن بوده است و در افراد هم باش، دل بستگی و تعهدی که باید نسبت به ارزشهای پذیرفته شده در جامعه باشد کمرنگ شده است؛ بنابراین می توان گفت، رشد فردگرایی و عقلانیت در بین افراد جامعه، بازتولید نشدن ارزشهای نسل قبل در بین نسل جدید، بازاندیشگی در بین نسل جوان و... در کاهش اهمیت ازدواج و علاقه مندی به شیوه های جدید ارتباط بین زن و مرد تأثیرگذار است.

نوشتارحاضر گزارشی است از کوششی که برای شناسایی تجربه زیسته تعدادی از شهروندان تهرانی در زمینه پیامدهای همه گیری کرونا در بعد سلامت و معیشت صورت گرفته است. به این منظور از روش نظریه زمینه ای و تکنیک مصاحبه عمیق نیمه ساختاریافته استفاده شده و بر اساس نمونه گیری هدفمند با 15 زن و مرد شاغل و ساکن شهر تهران مصاحبه شده است. پس از تحلیل داده ها، دوازده مقوله اصلی و یک مقوله مرکزی تحت نام «فرسایش سلامت و معیشت در بحران و ناکامی مدیریت تغییر» به دست آمد. نتایج پژوهش نشان می دهد همه گیری کرونا، کیفیت کسب معیشت و نظام سلامت افراد را تحت تأثیر قرار داده و در این دو حوزه پیامدهایی چون آسیب های جسمی و روانی-عاطفی و نیز آسیب پذیری فرصت های شغلی و امکان کسب معیشت به دنبال داشته است. همچنین شرایط علی و زمینه ای چون سازوکارهای درون شغلی، آگاهی از شیوه های پیشگیری و درمانی، تجربه درگیری بیماری، ارزیابی فرد از شیوه عملکرد دولت و میزان برخورداری از حمایت اجتماعی در مواجهه با این پیامدها موثر بوده است.    

در ایران مانند سایر جوامع همراهی با فرایند جهانی شدن و همچنین روند توسعه کشور، ضریب بهره گیری از طبیعت و احتمال آسیب رساندن به آن را شدت بخشیده است. انتظار می رود نهاد تعلیم و تربیت و به ویژه آموزش عالی در راستای فرهنگ سازی برای استفاده بهینه از طبیعت و تحقق محیط زیست سالم و پایدار فعالیت کند. به این دلیل متن حاضر بر این هدف متمرکز است که نشان دهد آموزش عالی ایران چگونه به مقوله محیط زیست پرداخته است. این مطالعه از حیث نظری بر آراء جان هانیگن و از جهت اسلوب تحقیق بر روش تحلیل مضمون استوار است. مشارکت کنندگان در پژوهش شامل ده تن از مدیران وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و همچنین کارگزاران سازمان حفاظت از محیط زیست هستند که به صورت نمونه گیری نظری و هدفمند انتخاب شدند و مورد مصاحبه عمیق قرار گرفتند. در وهله اول پاسخگویان به این واقعیت اشاره داشتند که اگر الگوی هانیگن مبنای داوری باشد وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در مورد پایداری محیط زیست فعالیت خاصی انجام نداده است. در مرحله دوم در پاسخ به این پرسش که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در این زمینه اساساً چه نوع فعالیتی می تواند انجام دهد نکته و نظرهایی پیشنهاد شد. داده ها با استفاده از نرم افزار مک کیودا تجزیه وتحلیل شد. در وهله اول از یافته های به دست آمده 99 کد استخراج شد، سپس با طبقه بندی کدها 13 مقوله شامل مداخله برنامه ریزی شده حاکمیت، توجه به اصل پیوستگی فرهنگی، آمایش سرزمینی، آگاهی بخشی و آموزش عمومی، گفتمان سازی در دانشگاه ها، تقویت تشکل های مدنی، اولویت بخشیدن به پژوهش درباره محیط زیست پایدار، تدوین برنامه های آموزشی محیط زیست محور، تقویت همکاری بین بخشی در راستای محیط زیست پایدار، بهره گیری از نقش متخصصان، ظرفیت سازی از طریق رسانه ها و مدیریت سبز شناسایی و برجسته سازی شد.

طی سال های اخیر مدیران سازمان های دولتی ایران به منظور شناسایی نگرش ها و گرایش های مردم و شاید اداره بهتر امور کشور به انجام پیمایش های ملی روی آورده اند. این نوع پژوهش اغلب توسط دانش آموختگان جامعه شناسی و با تکیه بر ظرفیت دانش جامعه شناسی کشور انجام شده است. هدف این مطالعه شناسایی نسبت میان پیمایش های ملی و نظام دانش جامعه شناسی کشور است.این موضوع با تکیه بر رویکرد بازاندیشانه و براساس دو معیار مبناگرا و برساخت گرا در چهار سطح (شامل تولید متن علمی، افزایش ظرفیت های پژوهشی، رقابت پارادایم های پژوهشی، و انجمن علمی) مطالعه شده است. به این منظور از روش مطالعه اسنادی، مصاحبه های عمیق با مطلعان کلیدی و نظرخواهی از اعضای هیئت علمی گروه های جامعه شناسی دانشگاه های مختلف کشور استفاده شده است.اطلاعات به دست آمده حاکی از آن است که پیمایش های ملی در سطح توصیف نگرش ها و گرایش های مردم، اطلاعات سودمندی در اختیار پژوهشگران و جامعه شناسان کشور قرار داده و به شناسایی وجوهی از واقعیت های مربوط به ترجیحات، انتظارات و جهت گیری های مردم کمک کرده است. اطلاعات پیمایش های ملی در تولید متن علمی به ویژه کتاب و مقاله هم تأثیر داشته و پاره ای ظرفیت های پژوهشی جدید را در نظام دانش جامعه شناسی ایران ایجاد کرده است. اما دستاورد پیمایش های ملی آن طور که انتظار می رود منشأ یک مفهوم سازی متناسب با مسائل و شرایط خاص جامعه ایران نیست یا در خدمت شکل گیری یک جریان فکری تازه یا ایده پردازی خاص درباره یکی از وجوه جامعه ایران به کار گرفته نشده است.درنهایت به نظر می رسد سهیم شدن پیمایش های ملی در چرخه تولید دانش نیازمند پیش نیازهایی در درون نظام علم و در محیط بیرون از آن است و این ظرفیت هنوز به قدرکفایت محقق نشده است. مادامی که چنین امکانی ایجاد نشده، سودمندی پیمایش های ملی در سطح رفع نیازهای مقطعی دستگاه های اجرایی یا انجام تحلیل های گذرا از امور جاری متوقف خواهد ماند.

از آنجا که نگرش ها وگرایش های مردم هم مقوّم و هم بازنمای دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی جامعه هستند، هر عاملی که قادرباشد به درک بهتر آنها کمک کند، مهم و قابل مطالعه هستند. به این دلیل بررسی رابطه تحصیلات با نگرش های اجتماعی- فرهنگی به عنوان موضوع اصلی این نوشتار انتخاب شد. برای تحلیل این موضوع از نظریه توسعه انسانی اینگلهارت و نقش آن در تحولات نگرشی بهره گرفته شد و اطلاعات موردنیاز از طریق تحلیل ثانویه یافته های چند پیمایش ملی به دست آمد. یافته ها حاکی از آن است که به موازات افزایش تحصیلات جهت یابی کنشگران انسانی در مورد مناسبات خانوادگی، احساس تعلق به جامعه ملی، الگوی مصرف رسانه ای، آگاهی سیاسی، دینداری، طرفداری ازحقوق زنان و محیط زیست و همچنین گرایش به مدارای اجتماعی به طور معناداری تغییر می کند. به این ترتیب می توان گفت افزایش تحصیلات یکی از منابع تفاوت های نگرشی و ارزشی است. در خاتمه، دلالت های فرهنگی- اجتماعی تغییرات تدریجی در نگرش ها و ارزش های کنشگران انسانی که به موازات افزایش تحصیلات رخ خواهد داد، بررسی شده است.