سمیه نیک فر

تحلیل گفتمان انتقادی، نظریه ای نظام مند از نورمن فرکلاف است که برای تحلیل آثاری که در پیوند نزدیک با شرایط اجتماعی و سیاسی جامعه تولید می شوند کارایی قابل ملاحظه ای دارد و برای بررسی نحوه بازگویی آنچه در جامعه می گذرد مناسب است. این نظریه در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین به بررسی اثر می پردازد. در سطح اول یعنی توصیف به بررسی صوری و فرمی اثر از جهت واژگان و تعابیر به کار رفته و در سطح تفسیر به کردار گفتمانی در اثر و میزان تأثیر گفتمان یا گفتمان های رایج و هژمونی غالب در آن و در سطح تبیین به بازتاب کردار اجتماعی و چگونگی بازتاب مسائل اجتماعی در اثر می پردازد. «شهد الروای»، نویسنده جوان و تازه کار عراقی، دو اثر مهم خود را در دهه دوم قرن بیست و یکم به نگارش درآورده است و اثر نخست او به نام «ساعه بغداد» (ساعت بغداد) تحسین ناقدان و مخاطبان زیادی را برانگیخته است. این مقاله به شیوه روش توصیفی – تحلیلی به بررسی و تحلیل گفتمان انتقادی این رمان برای کشف عاملیت شرایط اجتماعی و گفتمان های مولَّد جامعه می پردازد. در واقع هدف این مقاله کشف رابطه میان جنگ و اشغال با تولید و تقویت گفتمان مهاجرت است که برای شهروندان عراقی به ویژه افراد تحصیل کرده امری اجتناب ناپذیر است. طبیعی است که کشف گفتمان ها و عوامل تشکیل دهنده آن در یک اثر، از جهت جامعه شناسی و ادبی از ضرورت و اهمیت فراوانی برخوردار است. نتیجه تحقیق نشان می دهد که نویسنده بسیاری از عناصر زبانی و ساختاری اثر را در ذیل تأثیرپذیری از شرایط اجتماعی ناگوار جنگ، محاصره و اشغال به کار برده است و در صدد توجیه و عادی جلوه دادن گفتمان مهاجرت است که گفتمانی برگزیده و زاییده شرایط اجتماعی کارگزاران سیاسی است.

الخطاب هو العامل الأساسی للعمل الأدبیّ والمحرک الدافع للنصوص الأدبیّه والروائیّون والأدباء یسعون سعیاً دؤوباً أن یبنوا عملهم علی أساس الخطاب الشامل والمؤثر علی المتلقّیین والمخاطبین الذین تکون الروایه تخاطبهم وترمیهم. لکن الشیء الذی لا یمکن إخفاؤه فی ذلک هو ارتباط اللغه أو صوره العمل الأدبیّ بالخطاب، وهو ما یذکره فیرکلاف فی نظریته فی التحلیل النقدیّ للخطاب ضمن قضیه «الوصف» علی جنب مفهوم التفسیر والتبین، کأحد المحاور الثلاثه المهمه فی نظریته الشهیره. فی هذا المستوى، یتم تحلیل السمات الشکلیه للعمل، التی تساعد المفسّر أو الباحث الأدبیّ على فهم خطاب العمل ومضمونه الأساس وهو المقدّم والأساس فی تحلیل الآثار والنصوص السردیّه حیث یعتبر مفتاحاً للدخول إلی النص وإلی المستویین التالیین فی الدراسه الخطابیه للعمل الروائیّ. لذلک فإن المقاله ترمی حسب هذا الغرض الرئیس إلی تقییم الآلیات اللغویّه والأشکال الصوریه للعمل، أی العناصر التی تتحدث عنها فرکلاف تحت عنوان قضیه الوصف، لیفهم ولیحقق خطاب العمل والمضمون السائد من خلال تبیین هذه  الآلیات والأشکال اللغویّه. تظهر نتیجه البحث أنّه الروائیّه الشابه العراقیّه خلال الآلیات اللغویّه والشکلیه والعناصر السردیّه کاستخدام موتیف مثل کلمه الأرض وتوظیف التضام حول الحرب وتوظیف اللغه الشفهیه حینما تتکلّم الشخصیات وإلخ، حاولت إلی تجسید خطاب الهجره القسریه للمواطنین العراقیّین رغم عدم رغبتهم إلیه لأسباب سیاسیّه واجتماعیّه کالحرب والحصار.