محمد دادسرشت

سؤال از چیستی جامعه، پرسشی است که فلسفه علوم اجتماعی متکفل پاسخ به آن است. در طول تاریخ دانشمندان زیادی در پی جواب درخور به این پرسش بوده اند؛ اما توفیق و توافق چندانی نیافتند. متفکران مسلمان نیز درصدد برآمدند از راه انتزاع از حقیقت بیرونی و شناخت واژه های متناظر جامعه در قرآن کریم و شناسایی ویژگی های آن واژگان، به تبیین ماهیت جامعه بپردازند، اما این راه نیز چندان که باید مسئله را حل نکرده است. قرآن کریم مابه الاشتراکی که موجب پدیدآیی جامعه می شود را در واژه «ولایت» خلاصه نموده و نوعی رابطه عرضی را بین افراد، بر پایه ایمان یا کفر و کنش های مطابق با آن ها، ذکر می نماید که در این پژوهش از آن با عنوان ولایت جمعی یادشده است. نوشتار حاضر که با روش اسنادی و با رویکرد توصیفی تحلیلی و با روش تفسیر استنطاقی به رشته تحریر درآمده، در تبیین چیستی جامعه معتقد است که اولاً قرآن ماهیت جامعه را معنوی ذکر می کند و وابسته به جغرافیا، قبیله، نژاد و زبان نمی داند و ثانیاً ازنظر قرآن کریم جامعه به مجموعه ای از انسان ها اطلاق می شود که بر یکدیگر ولایت جمعی مبتنی بر بینش و کنش های منطبق بر ایمان یا کفر داشته باشند.

اهمیت ولایت را می توان از تأکیدهای قرآن کریم و روایات اسلامی فهمید. ولایت به عنوان گزاره کلیدی و محوری دین، دارای ابعاد گوناگونی است. در میان تمام ابعاد و گونه های ولایت، قرآن کریم نوعی از ولایت میان افراد جامعه را بیان می کند که در نوشتار حاضر از آن با عنوان ولایت اجتماعی یاد شده است. ولایت اجتماعی یا همان ولایت افراد بر یکدیگر، بُعد عرضی ولایت است که بر مبنای کفر یا ایمان و کنش مطابق آن شکل می گیرد و دسته بندی می شود. پژوهش حاضر برای بررسی نظریه قرآنی ولایت اجتماعی از روش تفسیر موضوعی با رویکرد توصیفی- تحلیلی استفاده نموده است. این بعد از ولایت نتایج شگرفی در دانش علوم انسانی اسلامی به ویژه علم جامعه شناسی به ارمغان می آورد و به بسیاری از سؤالات اساسی موجود در این علوم پاسخ می دهد که با عنوان کارکردهای نظری و عملی مطرح می شود. کارکردهای نظری آن مانند تعریف جامعه و تبیین اصیل بودن فرد در برابر اجتماع و کارکردهای عملی همچون نظارت اجتماعی و کنش های مقدس جمعی است.