حمید تلخابی

نمایش های ایرانی به معنای خاص آن از منظر گونه شناسی شامل نمایش های حماسی، مانند نقالی از شاهنامه و متون حماسی، نمایش های سوگ آور مثل نمایش تعزیه و نقالی از واقعه عاشورا، و در نهایت نمایش های شادی آور مانند دلقک بازی، بقال بازی، میرنوروزی، سیاه بازی، نمایش عروسکی همچنین می توان به تعزیه مضحک اشاره کرد. این نمایش ها غالباً در دوره قاجار به خصوص در عصر ناصری از شرایط مطلوبی برخودار بودند. این پژوهش با تمرکز بر نمایش تعزیه در صدد پاسخگویی به این پرسش است که عوامل شکوفایی و افول نمایش آیینی تعزیه چیست و با توجه به این عوامل، حمایت های حاکمان دوره قاجار چگونه در شکوفایی و افول نمایش تعزیه نقش داشته است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد حمایت های حاکمان قاجار از هنرمندان، با توجه به شرایط اجتماعی و مشارکت تماشاگران، به خصوص در دوره ناصری موجب تثبیت و رشد وجوه آیینی و نمایشی در ارتباط با تماشاگر تعزیه شده و همین حمایت حاکمان قاجار در بازه زمانی دیگر موجب افول تعزیه شده است. این فراز و فرود توأمان نشانگر می دهد که حمایت بی تدبیرانه ی حاکمان، ممکن است وجوه آیینی و نمایشی تعزیه را تحت الشعاع قرار دهد. قدر متیقن این حمایت ها، در کنار تقویت وجوه آیینی و نمایشی، تسهیل گری در امر اجرا در ارتباط با تماشاگر است که به طبع در زمان های مختلف نوع حمایت و میزان حمایت را متفاوت می کند.

تجربه زیباشناختی و ماهیت و ابعاد آن از دغدغه های مهم اندیشمندان فلسفه هنر و زیبایی شناسی در گفتگوهای معاصر است که نقطه ثقل توجه در اغلب توغلات در این زمینه، به هنرمند و محمل ظهور تجربه زیباشناختی او یعنی اثر هنری اختصاص دارد. مسئله اصلی پژوهش حاضر، بررسی ماهیت تجربه خاص زیباشناختی ظهور یافته در آثار حافظ است. از آنجا که حافظ از صنادید اصیل و بی مثال عرصه هنر این سرزمین و در عین حال، به عقیده بسیاری، لسان الغیب و دارای دریافت های ربانی است، مختصات تجربه زیباشناختی وی با هدف تنویر نقش عرفان و معنویت در تعالی نگاه زیباشناختی هنرمندان، دارای اهمیت پژوهشی است. برهمین مبنا پرسش پژوهش حاضر این است که تجربه زیباشناختی حافظ با توجه به بستر عرفانی ادراک او دارای چه ابعادی بوده و چگونه قابل تبیین است؟ مسئله مذکور از طریق منابع کتابخانه ای و به شیوه توصیفی تحلیلی و مبتنی بر آرای صاحب نظران عرصه زیباشناسی، ادبیات و عرفان مورد مداقه قرار گرفته و یافته ها حاکیست، نظر به سه مقوله موجود در فرایند تجربه زیباشناختی، یعنی گستردگی و عمق ادراکات، حضور عاشقانه در جهان و قرب به هستی و مراتب آن، و قرابت معنادار و عمیق این سه مفهوم با شرایط وحدت تبیین شده در عرفان اسلامی که در جان جهان جریان داشته و در ابیات حافظ و نوع نگاه زیباشناختی او نیز ساریست، می توان تجربه زیباشناختی شاعر را به یمن یگانگی تام با حقیقت واحد، صورتی از تجربه ای معنوی دانست. حافظ تمام امور جهان را به منزله پدیدارهای خوش منظری ادراک می کند که تنها در خدمت حکایت از رخ واحد حق بوده و سراسر از او می سرایند و از همین رهگذر سطح عالی وحدت عرفانی وی در تلاقی با تجربه زیباشناختی هنرمندانه، موجد صورتی صبیح از تجربه زیباشناختیِ معنوی است.

آیین های ایرانی بر اساس نوع آن شامل: آیین های ملی، مذهبی و محلی (منطقه ای) می شود که نه تنها بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان را تشکیل می دهند، بلکه به عنوان ابزاری برای انتقال ارزش ها و باورهای اجتماعی نیز عمل می کنند و به وسیله کنش شخصیت ها در بافت های فرهنگی و اجراهای مختلف، نمود نمادین دارند. لذا هر آیینی نمادپردازی را در کنش شخصیت در اجرا دنبال می کند که تماشاگر را به حقیقتی ورای تجربه مادی سوق می دهد. این مقاله با روش توصیفی تطبیقی، نقش کنش شخصیت در نمادپردازی اجراهای آیینی را مورد بررسی قرار می دهد.نتایج برآمده از این پژوهش نشان می دهد، هرچقدر کنش شخصیت و اجراگر و به طبع آن برانگیختن احساس تماشاگر در اجراهای آیینی، در مرتبه بالاتری قرار داشته باشد، به همان میزان نماد در اجراهای آیینی در مرتبه بالاتری متجلی می شود. بر این اساس با کنش اجراگران و برانگیختن احساس تماشاگران در اجراهای آیینی، اشیاء و لوازم صحنه به صورت تشکیکی و مراتبی نمود نمادین می یابند.

بهره گیری از آیات و قصه های قرآن در آثار هنری، یکی از مسائل اهل نظر و هنرمندان در هنرهای گوناگون بوده که در پژوهش های دراماتیک و اجرایی، ذیل مفهوم دراماتورژی قرار می گیرد. روش های دراماتورژی قرآن یکی از مسائل مهمی محسوب می شود که این پژوهش قصد دارد بر اساس نگاه تقابلی و پارادوکسیکال، به دراماتورژی سه دوره ی قصه ی حضرت موسی (ع) در قرآن بپردازد. این سه دوره عبارت اند از: دوره ی اول، تولد موسی (ع)، موسی (ع) و قبطی، موسی (ع) و شعیب؛ دوره ی دوم، موسی (ع) و هارون، موسی (ع) و ساحران، موسی (ع) و فرعون؛ دوره ی سوم، رؤیت خداوند، گاو بنی اسرائیل، موسی (ع) و قارون، موسی (ع) و خضر. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که دراماتورژی تقابل های قرآنی در قصه ی حضرت موسی (ع) موجب نمایشی تر شدن و ارتباط بیشتر خواننده می شود و در تبیین حقایق و پرده برداشتن از معارف ژرف قرآنی، بسیار اثرگذار است؛ به طوری که از این روش می توان در آثار دراماتیک و اجرایی جدید بهره برد.

هدف: تبیین نمادپردازی در سینمای دفاع مقدس از نظرگاه میرچا الیاده است که در دو فیلم دیده بان و مهاجر مورد بررسی قرار می گیرد. روش: از طریق مطالعات کتابخانه ای و مشاهده فیلم ها، داده های به دست آمده به صورت توصیفی- تطبیقی تبیین می گردد. یافته ها: نماد از منظر میرچا الیاده جلوه قدسی دارد که انسان بر اساس کنشگری خود می تواند از طریق آن، معرفتی حقیقی از ساحات قدسی کسب کند. بر اساس این دیدگاه، یکی از راه های درک نمادپردازی، پژوهش در ادیان و مذاهب با نگاه آیینی و قوم شناختی است. هر عمل عبادی و دینی پاره ای از نمادپردازی را در خود دارد و می خواهد انسان دین ورز را به حقیقتی ورای تجربه سوق دهد. از جمله می توان به عمل و کنشگری رزمندگان در دوران دفاع مقدس اشاره کرد که در سینما برای مردم تماشایی و نمود نمادین داشته است. نتیجه گیری: نتایج برآمده از این پژوهش نشان می دهد، هر چقدر کنش شخصیت در زمان و مکان معین، در مرتبه وجودی بالاتری از امور مقدس قرار بگیرد، به همان میزان فضای قدسی ایجاد می شود و اشیاء و امور عادی، ظهور نمادین پیدا می کند. در فیلم های دیده بان و مهاجر، کنش شخصیت ها در رویداد معین و موقعیت بحرانی، فضای قدسی ایجاد می کنند و اشیاء و لوازم صحنه نمود نمادین می یابد.

ایده جنینی، گذشته از اینکه در حکم مبدأ فیلم نامه و متن نمایشی است، سایه قوت و ضعفش تا انتهای نگارش با نویسنده باقی می ماند. کمبود ایده جذاب و برانگیزاننده، همواره دغدغه نویسندگان، تهیه کنندگان، برنامه های تلویزیونی و رادیویی بوده است که علیرغم منابع شناخته شده غنی، پدیدآورندگان متون نمایشی از ظرفیت های این منابع نتوانسته اند به درستی بهره ببرند. بخشی از این مشکل به فقدان پژوهش های بومی و کاربردی منطبق با مباحث دینی و حکمی، در این حوزه برمی گردد. این تحقیق درصدد بررسی شیوه و تجربه جدید روایت شناسانه در سیر نزولی و صعودی شخصیت نمایشی مورد است تا در فرایند خلق و درک ایده جنینی بتوان از آن بهره برد. در همین راستا تلاش می شود به به این پرسش پاسخ دهد که ایده جنینی در فرایند خلق و درک متن نمایشی، چگونه تحلیل می شود. متون نمایشی از منظر حکمی در سیر نزولی و صعودی شخصیت، بر اساس کنش او ترسیم می شود و در شکل ظاهری آن، تفاوتی با الگوهای روایت شناسی ندارد؛ چراکه در سیر نزولی تعادل اولیه به تدریج از بین می رود و با تشدید موقعیت بحرانی به عدم تعادل می رسد. در سیر صعودی نیز همچنان عدم تعادل تدوام و تشدید می شود و درنهایت به تعادل ثانویه می رسد. نتایج این تحقیق نشان می دهد که ایده جنینی نتیجه تلاقی انتخاب و کنش شخصیت در سیر نزولی و صعودی است که معنای اولیه نیز در اثر نمایشی بروز می یابد.