نوال حزباوی

گفتمان کاوی یکی از روش های جدید است که به کشف معنای متن و لایه های زیرین آن می پردازد. آیه ۲۵ سوره انفال از آیات موردبحث میان عالمان مسلمان است که نظرات تفسیری گوناگونی پیرامون واژه «فتنه» و مفهوم آن ذیل آیه مطرح شده است. توجه به گفتمان مطرح در آیه راهی برای دریافت های روشمند معنای مورد نظر در آن است. نوشتار حاضر به دنبال پاسخ به این مسئله است که محور اصلی گفتمان آیه ۲۵ سوره انفال چیست. ازاین رو، تلاش شد تا با در نظر داشتن ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و ارزشی ای که متن در بستر آن به وجود آمده است به دریافت تازه ای از گفتمان آیه مورد نظر دست یافت. در پژوهش حاضر، که به روش تحلیل گفتمان انجام شد، با توجه به مفهوم شناسی واژه فتنه و ساختار زبانی و دستوری آیه و با عنایت به روابط همنشینی و جانشینی، این نتیجه حاصل آمد که دالّ مرکزی گفتمان مورد نظر مفهوم «ولایت» است. با توجه به سیاق آیات و قرائن داخلی و بیرونی، روشن می گردد که رسالت پیامبر گرامی اسلام (ص) و دین اسلام جریانی ولایت محور است و راه مقابله با فتنه ها تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر (ص) و همچنین ولایت است. گفتمان آیه ۲۵ سوره انفال گفتمانی تحذیری و آگاهانه است که روابط اجتماعی را میان گروه های مختلف تنظیم می کند. ازاین رو، فتنه در نظام مفهومی قرآن جایگاه ویژه ای می یابد و ساختارهای ارزشی و ضدارزشی حول دالّ مرکزی این گفتمان، که ولایت مداری است، شکل می گیرد.

بینامتنی یکی از رویکردهای مورد توجه در پژوهش های دهه اخیر در عرصه ادبیات است. بینامتنی، نظریه ای است که به بررسی رابطه بین دو متن می پردازد. قرآن کریم که در رأس میراث دینی قرار دارد، همواره سرچشمه اقتباس بسیاری از متون ادبی و دینی بوده است و صحیفه سجادیه که از آن به «اخت القرآن» تعبیر می شود، مفاهیم و تعابیر قرآنی بسیاری در آن تجلی یافته است. پژوهش حاضر به بررسی رابطه بینامتنی قرآن و فرازهای دعای پنجاهم صحیفه سجادیه پرداخته و با روش توصیفی- تحلیلی به این نتیجه دست یافته است که بین آیات قرآن و کلام امام سجاد(ع) پیوند دوسویه و رابطه تنگاتنگی وجود دارد. امام(ع) در طول این دعا، از انواع بینامتنی ساختاری، مضمونی و واژگانی بهره برده اند به گونه ای که قرآن در درخواست هایشان تجلی یافته است و ساختار کلام او در این دعا، بیشتر از نوع بینامتنی مضمونی و نوع رابطه آن، از نوع نفی متوازی است.

زبان بدن از جمله مهم ترین ابزارهای ارتباطی جامعه بشری است که انسان ها از آن برای بیان احساسات و دلالت های مختلف بهره می گیرند. نقش زبان بدن در بستر متون ادبی برای کشف مقاصد و داده های مفهومی و آرایه های ادبی که به صورت زبان بدن مجسم شده است، درخور توجه می باشد. کتاب نهج البلاغه مملوّ از صنایع ادبی و لطافت های کلامی است. در این مقاله، موضوع زبان بدن (دست) در نهج البلاغه از نظر دلالت های مفهومی بلاغی به روش توصیفی تحلیلی بررسی می شود. از دلالت های مفهومی و بلاغی دست در کلام امام علی (ع) می توان به گزاره های بی یاور بودن، پافشاری بر عدم اطاعت، اعلام بیعت، بخل ورزی، نفرین، میزان نعمت و بخشش، آماده حمله کردن، قبول بیعت، ندامت و حسرت، مساعدت و هماهنگی، اندوه فراق، بی تابی تأسف بار، حالات اظهار پشیمانی، جدّیت و خستگی ناپذیری در طلب امر، فاصله بین حق و باطل، مغلوب شدن و خطاکار بودن، استعاره، تشبیه، تمثیل، کنایه و اقتباس اشاره نمود.