زهرا قرقی

کاربرد آرایه ها یکی از عناصر زیبایی بخش در شعر و هنر فارسی است. مبادی و سرچشمه های فرهنگ ایران زمین از دیرباز آکنده از اعتقادات، باورها، عقاید عامه، علوم قدیم، فرهنگ های قومی، جهانی، فرا جهانی و مشترک بوده است که عصاره آن ها در لابه لای دواوین شاعران و آثار هنرمندان با عنصر تلمیح و تشبیه متبلور شده است. کلیات شمس نیز به دلیل آشنایی مولانا با قرآن مجید و آیات و شخصیت های قرآنی و داستانی و فرهنگ ها سرشار از تلمیحات نوع به نوع اعم از داستان ها، افسانه ها و تلمیحات ایرانی و مشترک و آیات و احادیث و.... است. شمایل نگاری نیز از هنرهایی است که در آن میتوان آثار تشبیه و مضامین مذهبی را مشاهده کرد و دوره قاجار یکی از ادوار رونق شمایل نگاری مذهبی است. یافته های این پژوهش، که به شیوه کتابخانه ای و به روش تحقیق توصیفی و تحلیلی انجام یافته است نشان می دهد مولانا تلمیحات متنوعی در اثر خود به کار برده است که در این تلمیحات طبقه بندی شده به صورت تلمیحات ششگانه آیات و احادیث و ارسال و المثل تلمیحات اسلامی و عربی، تلمیحات ایرانی و مشترک، تلمیحات اعتقادی، تلمیحات عامه، نادر و مسامحه گرانه  موجود است. اهداف پژوهش: تبیین و استخراج انواع تلمیحات غزلیات شمس تبریزی. بررسی عنصر تشبیه در شمایل نگاری مذهبی قاجار و تطبیق آن با تلمیح در غزلیات شمس تبریزی. سؤالات پژوهش: انواع تلمیح در غزلیات شمس چگونه انعکاس یافته است؟ در شمایل نگاری مذهبی دوره قاجار از چه تشبیهاتی استفاده شده است؟

«توضیح الاخلاق» اثر «خلیفه سلطان»، وزیر کاردان و دانشمند سه تن از پادشاهان صفوی، است. این متن، بازنویسی «اخلاق ناصری» به زبان ساده رایج در عصر صفوی است که به فرمان شاه صفی صورت گرفته است. مقدّمه این اثر، همانند دیگر متون عصر صفوی، به نثری فنی نگاشته شده است، اما نثر متن اصلی به دلیل پرداختن به مسائل علمی و اخلاقی نثری ساده است. خلیفه سلطان در این اثر از لحاظ محتوا نظر تازه ای ابراز نداشته است، و در نهایت امانت داری آنها را به زبانی ساده تر بیان کرده است. خلیقه سلطان با افزودن عبارتهای توضیحی و آوردن مترادفات برای بعضی از واژه ها، دگرکون سازی بعضی تغییرات در جهت مفهوم سازی بیشتر و عدم استفاده از لغات ترکی و مفعولی، متنی ساده از اخلاق ناصری پدید آورده است. مقاله حاضر نتیجه پژوهش در متن «توضیح الاخلاق» و بررسی آن از لحاظ سبک شناسی است. تصحیح و مقابله نسخه های خطّی این اثر به دست نگارنده این گفتار به انجام رسیده است.  

دوسویگی، بخشی از نظریه چندصدایی «باختین» است که در آن صدای نویسنده به موازات صدای شخصیت ها اهمیت دارد و با فنون مختلف در متن بازتاب می یابد. پژوهش حاضر که مبتنی بر روش توصیفی- تحلیلی است، دو رمان «وداع با اسلحه» نوشته ارنست همینگوی و «در شعله های آب» نوشته مرتضی مردیها را به صورت تطبیقی تحلیل می کند. هدف از این پژوهش، پاسخ به این پرسش بنیادی است که دو نویسنده ایرانی و آمریکایی بر مبنای نظریه باختین از چه فنونی برای القای صدای خود در متن استفاده کرده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که در بخش سبک برداری، نویسنده هر دو رمان از فن نام گذاری شخصیت ها، هم سویی خود را با نیت شخصیت ها نشان می دهند، با این تفاوت که شخصیت ها در رمان «در شعله های آب»، تیپیک هستند و شیوه نام گذاری آنها نیز بر همین اساس است. در بخش نقیضه در رمان «وداع با اسلحه»، گفتمان و رفتار شخصیت کاترین و همچنین صدای بی تفاوت راوی نسبت به جنگ، تداعی گر نوعی نقیضه است. در رمان «در شعله های آب»، صدای بی تفاوت آهنج نسبت به جنگ سویه دیگر صدای مقدس و جدی جنگ است. گفتمان شفاهی در رمان «وداع با اسلحه» به صورت گفتمان ارتش و گفتمان مذهب و در رمان «در شعله های آب»، گفتمان ستون پنجم، سپاه و ارتش بر متن احاطه دارند.

کتاب معارج النُّبوَّه فی مدارج الفتوَّه، با موضوع سیره نبوی، که در اواخر قرن نهم هجری توسط معین الدین فراهی هروی در هرات نوشته شده از کتاب های کثیر النسخه فارسی است که بالغ بر صدها نسخه خطی از آن در کتابخانه ها و موزه های مهم جهان موجود است. در این میان تفاوت نسخه های موجود در ترکیه نسبت به نسخه های سایر مناطق، از لحاظ قدمت، بسیار محسوس و قابل ملاحظه است و ازآنجایی که کتاب های پرمخاطب همواره از سوی جاعلان مالکیت یا کاتبان مزور نویس در معرض جعل اعتبار و قدمت قرار داشته اند، با توجه به فاصله مکانی و تفاوت زبانی میان مردم غرب آناتولی و شرق خراسان در زمان تألیف کتاب، پرسش هایی در زمینه لزوم بررسی هویت کاتبان و مالکان این نسخه های متقدّم ایجاد می شود. پاسخ به این مسائل، برای یافتن صحیح ترین و اصیل ترین الگوی متنی از این کتاب، با محوریت شناسایی علل و شیوه های آشنایی و انتقال اولیه آن به محدوده عثمانی، عمده هدف این پژوهش است.

کلام امام علی علیه السلام بر اشعار و نوشته های شاعران و نویسندگان بسیاری سایه افکنده است و می توان ادعا کرد که در آثار آن ها به طور مستقیم و یا به صورت بینامتنی هویدا است. در این مقاله، مجموعه کامل غزلیات بیدل دهلوی یکی از شاعران معروف دوره صفویه که از عرفای زمان خود بوده و ارادت خاص به امام علی علیه السلام داشته است، مطالعه و بررسی شد تا مشخص شود، اشعار بیدل دهلوی تا چه حد با کلام امام مطابقت دارد. نتیجه این بررسی بنا بر موضوعات موردنظر که شامل شناخت خدا، صفات و شناخت انسان، ادای امانت، حیا، غفلت، قناعت، رزق، فقر و فقرا، حرص، غرور، حسد و خموشی و سکوت بود، نشان داد که بیت هایی از این شاعر را می توان به صورت بینامتنی متاثر از سخنان علی علیه السلام دانست. برای رعایت اختصار تنها به آوردن بیت یا بیت هایی که متاثر از کلام امام علیه السلام است، اکتفا شده است.

دوسویگی اصطلاحی است که باختین در نظریه چندصدایی خود مطرح کرده است. در این رویکرد صدای نویسنده در رمان اهمیت دارد که آن را به صورت سبک برداری، نقیضه، گفتمان شفاهی و گفتمان جدل پنهانی نشان می دهد. در نوشتار حاضر، این رویکرد به شیوه ای تطبیقی در دو رمان دوشنبه های آبی ماه نوشته محمدرضا کاتب و این ناقوس مرگ کیست اثر ارنست همینگوی بررسی می شود. روش پژوهش توصیفی – تحلیلی و بر مبنای اسناد کتابخانه ای است و در پی پاسخ به این مسئله است که نویسندگان در این دو رمان چگونه دیدگاه های ایدئولوژیک خود را در متن منعکس کرده اند. یافته های پژوهش نشان می دهد که در سبک برداری هر دو نویسنده از شیوه نام گذاری شخصیت ها استفاده کرده اند، با این توضیح که نام گذاری کاتب دلالت بر جایگاه قهرمانانه بابا دارد و نام گذاری همینگوی دلالت سیاسی دارد. در رمان کاتب، نقیضه به صورت رفتار رندانه تیربارچی در فضای جبهه نمود دارد که در تعارض با وجهه مقدس جنگ است و در رمان همینگوی به صورت رفتار عاشقانه قهرمان در بحران جنگ. گفتمان شفاهی در رمان ایرانی نقاط ضعف بابا است که در متن طنین انداز است و در رمان آمریکایی چیستی کشتار در جنگ، و ارجحیت منافع حزب مطرح است. گفتمان جدل پنهانی در رمان کاتب به صورت صدای کاریزماتیک بابا در گفتمان مهندس حضور دارد، و در رمان همینگوی صدای کاریزماتیک پیلار و پابلوجریان دارد. همچنین گفتمان حزب جمهوری خواه در صدای رابرت حضور دارد. نتایج تحقیق حاکی از آن است که ملاحظات فرهنگی نویسنده ایرانی و ملاحظات سیاسی نویسنده آمریکایی در لایه های پنهان متن قابل دریافت است.