فرناز قره داغی

مطالعات بینامتنی جایگاهی ویژه در مطالعات ادبی و سینمایی ایفا می کند. در این حوزه علاوه   بر توجه به متن اصلی، تعاملات متنی میان آثار مختلف مورد توجه قرار می گیرد. تحت تأثیر این حوزه، شبکه ای از متن خلق شده و روابط موجود در اثر، دامنه ای گسترده و درهم تنیده پیدا می کند که منجر به تکثرگرایی در معنا می شود. در این میان نظریه ترامتنیت ژرار ژنت از نظریه های جامع در مبحث روابط بینامتنی است. ترامتنیت از پنج بخش تشکیل می شود: بینامتنیت، شبه متنیت، دگرمتنیت، الگومتنیت و حادمتنیت. هریک از این الگوها شکلی از روابط میان متون را آشکار می سازد. این مقاله به بررسی نظریه ترامتنیت و تطبیق آن با فیلم های درباره الی (1387) و فروشنده (1394) اثر اصغر فرهادی می پردازد. پرسش این پژوهش آن است که کدام یک از گونه های پنج گانه روابط ترامتنی در این دو فیلم حضور داشته، و این روابط چگونه با خلق لایه های متکثر معنایی، به تعمیق دلالت ها و گسترش افق های معنایی در ساختار روایی فیلم ها منجر می شود؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که هرکدام از نمونه های موردی از سه دسته ترامتنیت برخوردارند. فیلم درباره الی با ارجاع به متون و آثار دیگر همچون ضرب المثل های آلمانی و فیلم «ماجرا»، به لایه های روایی و دلالت های معنایی خود عمق بخشیده است. فروشنده نیز با ارجاع به نمایشنامه مرگ فروشنده و داستان های ایرانی همچون گاو و گیله مرد ، به تعمیق شخصیت پردازی و دستیابی به ساختار چندلایه روایی منجر می شود. این پژوهش نشان می دهد که نظریه ترامتنیت می تواند ابزاری کارآمد برای تحلیل لایه های پنهان در آثار سینمایی باشد.

توانایی سینما در به تصویر کشیدن تصاویر ماورایی و متافیزیکی سبب شده است سینما و دین از ابتدای تاریخ سینما رابطه نزدیکی با یکدیگر داشته باشند. معجزه به عنوان یکی از ارکان اصلی ادیان آسمانی در اثبات گفتار پیامبران و نیز راهی برای ایمان به خدا، از طریق این قابلیت سینما به نمایش درآمده است. این پژوهش با تعریف معجزه از دیدگاه مسیحیت و نیز یافتن سه عامل مشترک برای شناخت لحظه معجزه یعنی چیستی قانون طبیعت، چیستی نقض قانون طبیعت و عامل معجزه، در تلاش بوده است تا چگونگی نمایش این مفاهیم را در سینما مشخص کند. در این راستا با انجام تحلیلی نئوفرمالیستی در فیلم های «اردت» و «مسیر سبز» برای نمونه پژوهش، نمایش لحظه معجزه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد عواملی که شناخت لحظه معجزه را ممکن می کنند، در المان های سبکی و فرمی سینما نیز قابل تشخیص هستند و این المان ها به هنگام وقوع معجزه دچار دگرگونی در ساختار خود می شوند.

خشونت نمادین مفهومی است که توسط پیر بوردیو مطرح شد و به شکلی از خشونت که غیرفیزیکی، برآمده از هنجارهای جامعه، آرام و پنهان بود، اشاره داشت. یکی از حوزه های مهم در خصوص اعمال خشونت نمادین، مسئله زنان است. زنان در جامعه امروز و به ویژه در قشر متوسط از قربانیان اصلی خشونت نمادین محسوب می شوند. با توجه به اهمیت هنر سینما در بازنمایی جامعه، این هنر تبدیل به بستری مناسب برای ارائه تحلیل های جامعه شناسی شده است. سه اثر اصغر فرهادی، سینماگر شاخص ایرانی، «درباره الی»، «جدایی نادر از سیمین» و «فروشنده» با تمرکز بر زندگی قشر متوسط و توجه ویژه بر امر زنان، قابلیت ارائه تحلیلی جامعه شناختی را فراهم آورده اند. این پژوهش با توجه به اهمیت مسئله خشونت نمادین علیه زنان، به بررسی گفتمان شخصیت های این سه اثر پرداخته تا وجود و نحوه بازنمایی این شکل از خشونت را مورد تحلیل قرار دهد. برای رسیدن به این هدف، نظریه بی ادبی کلامی جاناتان کالپپر که بر اساس هنجارهای اجتماعی تعریف می شود به عنوان روش تحقیق انتخاب شده است. در نهایت این پژوهش ثابت می کند که زنان قشر متوسط در سینمای اصغر فرهادی با استفاده از مضامینی چون دروغ، طلاق، تجاوز و مالکیت مردانه مورد خشونت نمادین واقع می شوند.