مقداد جاوید صباغیان

مطالعات تطبیقی هنر، به عنوان یک گونه مطالعاتی سهم زیادی از مطالعات حوزه پژوهش هنر را به خود اختصاص داده است. همین مهم نیز تحقیق و پژوهش در شناسایی چارچوب های نظری آن را، ایجاب می کند. هدف این مقاله معرفی یکی از چارچوب های نظری سودمند در مطالعات تطبیقی هنر است. در این نوشتار با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و داده های برآمده از مطالعات کتابخانه ای، ضمن معرفی نظریه پسااستعماری، نحوه بهره گیری از این رویکرد پژوهشی و نیز ره آوردهای به کار بستن ملاحظات و انگاره های آن در مطالعات تطبیقی هنر تشریح گردیده است. ادوارد سعید با کاربست اصطلاح «شرق شناسی» و تعمیم و توسیع آن، مجموعه بزرگی از آثار هنری و ادبی غربی را در تحکیم ساخت سیاسی مبتنی بر اعمال سلطه مؤثر می شمارد و از این رهگذر از بافت فرهنگی استعمار غرب پرده برمی دارد. در زمینه مطالعاتی نقد هنری و در مواجهه غربیان با آثار هنری مشرق زمین می توان این زاویه نگاه شرق شناسانه را به وضوح دید. در حکم نتیجه بحث، لزوم کاربست چارچوب نظری پسااستعماری در مطالعات تطبیقی هنر، برای برگذشتن از مرزهای تنگ مطالعه شرق شناسانه آثار هنری و فرهنگی آشکار می شود و به این ترتیب امکان گفت وگوی آزاد و برابر میان هنرها و فرهنگ های اقصای عالم، فارغ از پیش انگاشته ها و قضاوت های ایدئولوژیک، نمودار می گردد.

بهرام بیضایی از مهترین هنرمندان عرصه درام در ایران است. با این حال باگذشت نزدیک به 60 سال از فعالیت هنریِ بیضایی و در هیاهوی مخالفان و موافقان آثارش، آن چه به چشم و گوش می رسد سخن از چه گفتن ها ی آثارش بوده: از نقدهای اسطوره نگرانه و تاریخی تا نقدهای فمینیستی و سیاسی که آثارش را در بردار سیاستِ زمانه تأویل، تفسیر و نقد می کنند. در این مقاله سعی می شود سه اثرِ بیضایی شاملِ «هشتمین سفرسندباد»، «پرده نئی» و«آینه های روبه رو» از منظر شکل روایت بررسی شود. فیلمنامه های بیضایی، نوشته هایی هستند که پیش از آن که امکان ساخته شدن یابند چاپ می شوند.از این منظر با پدیده ای منحصر به فرد مواجهیم که امکان دسترسی، تحقیق و بررسی خودِ فیلمنامه- حتی پیش از ساختِ فیلم- را در اختیار محققان فارسی زبان قرار می دهد. راهی که برای تبیین و بررسیِ این آثار درنظرگرفته شده است بررسی شیوه ی روایت و به طور خاص، زمانِ روایت با اتکا به آرای «ژرار ژنت»، روایت شناس ساختارگرای فرانسوی است. هدف این مقاله، بررسیِ رابطه زمان و علیت به عنوان پایه های روایت در آثار بیضایی و تبیین چگونگی نگاهِ او به هستی، با تمرکز بر شکلِ آثارش است.

زمینه و بستر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی که آثار هنری بدان تعلق دارند، از عوامل و وجوه مهمی است که اگر در مطالعات تطبیقی هنرها وارد شود و به دقت مورد بررسی قرار گیرد، بر غنای تبیین ها و دستاوردهای نظری این نوع پژوهش ها خواهد افزود. این دست مطالعات تطبیقی نیز می تواند با توجه به خصوصیات نشانه گذارانه آثار هنری، به حصول درک بهتر و عمیق تری از هنر و فرهنگ ملی، منطقه ای، قومی و محلی منجر شود. در این مقاله، زمینه مندی آثار و موضوعات هنری از حیث نظری مطالعه گردیده و سپس مهم ترین زمینه های تولید خلاقانه هنر، در سه حوزه زمینه های اقتصادی، زمینه های سیاسی و زمینه های فرهنگی، تحقیق خواهدشد. ارزش ها و زمینه های اقتصادی فعالیت هنری، حوزه هنر را به دنیای سرمایه و مبادلات تجاری وارد می سازند؛ اثر هنری و هنرمند نقش بزرگی در بازتولید و حفظ فرهنگ های ملی و منطقه ای و خرده فرهنگ های محلی و قومی و نشان دادن خواست ها، عواطف و رفتارهای گروه های مختلف اجتماعی دارند؛ همین طور هنرها می توانند در خدمت برآورده ساختن مقاصد سیاسی ساخت قدرت قرار گیرند. در پایان مقاله، با پیش کشیدن مبحثی در باب روابط زمینه و شکل (فرم) در آثار هنری، اهمیت توجه به مقوله شکل در مطالعات تطبیقی هنر توضیح داده می شود. شایان ذکر است در این پژوهش از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی استفاده شده و اطلاعات به صورت کتابخانه ای جمع آوری گردیده است.

این مقاله به بررسی علمی بازی های رایانه ای و حضور این بازی ها در فضای روزمره کنونی می پردازد و قصد دارد علاوه بر معرفی این رسانه سمعی بصری، پیامدها و اثرات ورود آن را به حیطه حیات ذهنی و عملی مخاطب انسانی تحلیل کند. از طرف دیگر، مقاله پیش رو، ریشه شناسی را در دستور کار خود قرار می دهد، و می کوشد از رهگذر بررسی های تاریخی فشرده در مقوله بازی ها و علوم رایانه، درکی همه گستر را در اختیار خواننده قرار دهد. در این مقاله از روش شناسی های علوم اجتماعی، نظریه ادبی و نقد سینمایی سود جسته ایم؛ این در حالی است که تازگی موضوع، زبان و لحن متفاوتی را ایجاب می کند، که از تلفیق این زبان و آن روش شناسی ها گفتمان رسانه جدید شکل می گیرد. اما گزاره ای که در حکم محصول نهایی مباحث پیشین است، مطالعه بازی رایانه ای در مقام هنر رسانه ای، با عطف توجه به تقابل و تمایز هنر بازنما و هنر شبیه ساز است. آن چه در این جا کوشیده ایم با اتکا به مباحثی از قبیل “مجذوب شدن” و تحلیل دقیق تمایز ها و شباهت های دو مفهوم “تماشاگر” و “کاربر”، به آن دست یابیم بررسی مساله “عاملیت مخاطب” در بازی های رایانه ای و ارایه راهبردهای نظری در این خصوص است، که ممکن است به باز شدن گره های نظری این موضوع و نیز شناسایی موقعیت حقیقی مخاطب در مواجهه با این بازی ها یاری رساند.

حکایت بازگشت آگاممنون به همراه کاساندرا بعد از ده سال جنگ در سرزمین تروا به آرگوس و سپس قربانی شدن آنها به دست کلوتمنسترا و با یاری آیگیستوس دستمایه آیسخولوس در تراژدی آگاممنون است. بازگفت های دیگری از این حکایت اساطیری که قدمت آنها از نمایشنامه آیسخولوس هم بیشتر است، امروزه در دست است. در این مقاله کوشیده ایم ابتدا بازگفت های کهن را بررسی کنیم و سپس در یک مطالعه تطبیقی ببینیم آیسخولوس در روایت خود از حکایت اساطیری چه نوآوری هایی داشته، بر کدام عناصر تأکید کرده و چه برداشتی ارائه داده است و به این ترتیب راهبرد او در اقتباس دراماتیک برای به صحنه آوردن یکی از مهم ترین مقاطع در سرگذشت خاندان شاهی آرگوس را روشن کنیم. منابع پیشینی این حکایت که آنها را بررسی کرده ایم عبارت اند از کتاب ادیسه، بازگشت یونانیان، اشعار غنایی و تصاویر کهن. سپس در بررسی رویکرد اقتباسی آیسخولوس بر چهار وجه ویژه در نمایشنامه انگشت گذاشته ایم: اول دلالت معنایی کاخ شاهی با تکیه بر کاربست واژه daimon (روح اهریمنی)؛ دوم غیاب آیگیستوس در بخش اعظم نمایشنامه؛ سوم تصویر یگانه ای که آیسخولوس از کلوتمنسترا در هیأت زنی قدرتمند و قدرت طلب، کینه جو، عاشق و حسود به دست داده؛ و چهارم امکانی که آیسخولوس فراهم کرده است تا مخاطب بتواند رخدادهای نمایشنامه را در چارچوب کلی تر حکایت های اساطیری بازگشت سرداران یونان از تروا بعد از پیروزی بزرگ درک کند. به این ترتیب درخواهیم یافت چگونه آیسخولوس داستانی کهن را دستمایه خلق نمایشنامه ای چندوجهی کرده که در پیوند با بافت فرهنگ اساطیری و مذهبی یونان باستان معناهای تازه ای پیش می کشد که در بازگفت های پیشین از آنها اثری نیست و این گونه از روایت ساده پی رنگ خود فراتر می رود، در عین آن که معناهای سیاسی و اجتماعی تولید می کند، اثرگذار است و نیز یکی از به یادماندنی ترین شخصیت ها در تراژدی های برجامانده از یونان باستان را به صحنه می آورد.

تراژدی های یونانی علاوه بر وجوه جهان شمول واجد وجوه دیگری هستند که در زمینه فرهنگی خود در زمان و مکانی که خلق شده و به صحنه رفته اند، برای مخاطبان مستقیمشان، یعنی مردمان آتن باستان، معنادار بوده اند. زمینه آیینی و مذهبی تراژدی یونانی در تولید معناهای آثار حائز اهمیت بسیار بوده است. در این مقاله با بررسی متن برخی نمایشنامه ها و نیز آیین های کهنی که با اجرای تراژدی ها در پیوند بوده اند، کوشیده ایم این زمینه ها و بسترها را بازسازی کنیم. روش انجام این پژوهش توصیفی تحلیلی بوده و در ذیل مطالعات کلاسیک (classical studies) می گنجد. به مدد این روش تلاش شده تا ضمن مطالعه دقیق (close reading) متون نمایشنامه های انتخابی اهمیت متن ها و زمینه های آغازین در فهم پیچیدگی های تاریخی و معنایی این نمایشنامه ها نشان داده شود. به این ترتیب دریافتیم که تراژدی های یونانی جایگاهی بوده اند برای کاوش در پرسش ها و تردیدهای مذهبی و الهیاتی و حتی به نوبه خود پاسخ هایی برای این پرسش ها فراهم می آورند؛ تراژدی آنتیگونه اثر سوفوکلس در بطن خود پرسشی بنیادین در باب ماهیت و کارکرد مذهب پولیس را طرح می کند و تراژدی اورستس اثر ائوریپیدس مفهوم مذهبی عاملیت دوگانه و نیز پرسش بنیادین دیگری درباره تقابل احکام خدایان و قانون آدمیان را پیش می کشد. نیز کوشیده ایم عناصر آیینی و مذهبی را در نمایشنامه های نیازآوران آیسخولوس که بافت داستانی یکسانی دارند، بررسی کنیم تا نشان دهیم که آیین و مذهب باستانی در متن تراژدی ها چه نقش پررنگی دارند و دریافتیم که نمایش ائوریپیدس پرسش های بنیادین تازه ای را در باب چیستی و مفهوم گناه و چرایی اطاعت از فرمان خدایان طرح می کند. یافته های پژوهش نشان می دهند که در هرگونه مطالعه تراژدی های یونانی باید به زمینه آیینی اجرای آن ها توجه ویژه داشت. نیز از رهگذر این پژوهش دریافتیم که این نمایش ها در اثنا و بر بستر آیین هایی مذهبی پرسشگرانه ای اجرا می شده اند که الزاماً و همواره در اختیار مخاطب امروزی نیست و به منظور جلوگیری از پاره ای سوءتعبیرهای مدرن، کوشش در راستای فهم معناهای زمینه مند آنها الزامی است.