سید ایمان میرعمادی

این سرمقاله با هدف ارائه راهبردی تحلیلی برای درک مسیر توسعه هوش مصنوعی در کشور، چهار کلان چالش اصلی سیاست گذاری این حوزه را بررسی می کند: ۱) فقدان توافق در تعریف و دامنه فناوری های هوش مصنوعی، ۲) تنوع گسترده مصداق ها، کاربردها و پیامدهای هوش مصنوعی که منجر به پیچیدگی در تدوین سیاست های عمومی یا تنظیم گری خاص در بخش های مختلف شده است، ۳) تعارض منافع میان ذی نفعان مختلف (دولت، بخش خصوصی و جامعه)، که موجب دشواری در ایجاد اجماع سیاستی شده است و ۴) تنش میان نسبت همکاری های بین المللی و نظام حقوقی و سیاستی کشور که سیاست گذاران را با دوگانه فن ملی گرایی و فن جهان گرایی مواجه ساخته است. با بهره گیری از چارچوب «نظام های فنی بزرگ»، این سرمقاله توسعه هوش مصنوعی را به عنوان پدیده ای چندبعدی تحلیل کرده و مراحل پنج گانه آن را در راستای شناسایی عقب افتادگی های ایران بررسی می کند. در این راستا، ضمن معرفی مقالات ویژه نامه «هوش مصنوعی و آینده ایران: پرسش ها، چالش ها و فرصت ها»، نشان داده می شود که این مقالات به جنبه های زیرساختی، حقوقی، اخلاقی و کاربردی هوش مصنوعی در ایران پرداخته و هریک از دریچه تحلیلی خود بخشی از این نظام فنی بزرگ را مورد بررسی قرار می دهند. در نهایت پیشنهاد می شود دو چارچوب کلان چالش های هوش مصنوعی و مطالعه آن به مثابه یک نظام فنی بزرگ می توانند زمینه را برای هماهنگی میان پژوهشگران مختلف این حوزه فراهم آورد و شرایطی برای طراحی و پیاده سازی یک سیاست یکپارچه و کارآمد در جهت توسعه هوش مصنوعی ایجاد نماید.

استفاده از فناوری های دیجیتال به طور روزافزون گسترش پیداکرده است. صنایع خلاق که بن مایه آن خلاقیت، محتوا و سرمایه فکری است، به شدت با فرآیند دیجیتالی شدن پیوند خورده و کسب وکارهای سنتی این حوزه را دگرگون ساخته است. با توجه به اهمیت روزافزون این بنگاه ها و لزوم توجه به رشد آن ها، موضوع چگونگی خلق ارزش در آن ها یک ضرورت است. در بنگاه های صنایع خلاق دیجیتالی و به طور خاص در بافتار فرهنگ بومی و زبان فارسی خلأ جدی در این زمینه وجود دارد. بر این اساس، پژوهش حاضر بر خلق ارزش در بنگاه های دیجیتال محتوا محور متمرکزشده و هدف این پژوهش شناسایی و تحلیل عوامل خلق ارزش در 10 بنگاه دیجیتال محتوا محور در ایران است. بدین منظور، مدل 4 عاملی خلق ارزش در بنگاه های دیجیتال و روش تحقیق کیفی و «مطالعه چندموردی» انتخاب شده است. نتیجه مشاهده شرکت های برتر و همچنین مصاحبه نیمه ساختاریافته با مدیران شرکت های منتخب، توسعه گزاره هایی جدید در هر یک از چهار عامل خلق ارزش (بهره وری، مکمل بودن، قفل شدگی و نوآوری) بوده است. با احصاء مضامین مشترک خلق ارزش در این بنگاه ها، نهایتاً چهار مضمون ِنو استخراج شد. دیگر دستاورد پژوهش، ارائه تصویری از چگونگی خلق ارزش در بنگاه های دیجیتال محتوا محور است. نهایتاً رایج ترین روش خلق ارزش ذیل هریک از مضامین چهارگانه مشخص شد و «نوآوری» به عنوان برترین مضمون فراگیر خلق ارزش در بنگاه های دیجیتال محتوا محور شناسایی شد.

با توجه به اثرات مثبت اجتماعی و اقتصادی و به دلیل چالش های موجود در مسیر رشد شرکت های نوپای فناور ، دولت ها سیاست های متنوع حمایتی را در این حوزه دنبال می کنند. بنابراین، ارزیابی موفقیت این سیاست ها در بهبود پیامد های این بنگاه ها یک ضرورت است. در ایران نیز از سال 1391 سیاست هایی جهت حمایت از شرکت های نوپای فناور تحت عنوان شرکت های دانش بنیان اجرا شده است. پژوهش حاضر با استفاده از داده های رسمی معاونت علمی و فناوری، اثر حمایت ها و این سیاست ها در افزایش احتمال رسیدن شرکت های نوپای فناور به مرحله رشد را ارزیابی می کند. نتایج تخمین مدل لاجیت نشان می دهد که معافیت های مالیاتی، وام های کم بهره و خدمات مشاوره ای احتمال گذار شرکت های نوپای فناور را افزایش می دهند. همچنین شرکت های دارای محصولات بسیار پیشرفته در مقابل محصولات کمتر پیشرفته احتمال گذار بالاتری به مرحله رشد دارند. علاوه براین نشان داده شده که شرکت های نوپای بخش «فناوری اطلاعات و ارتباطات» بیشترین و شرکت های بخش «فناوری های زیستی» کمترین احتمال گذار را داشته اند. تفاوت احتمال موفقیت در بخش های مختلف، لزوم اولویت دهی حمایت ها و توجه به سیاست های عمودی به جای سیاست های افقی را منعکس می سازد. حمایت هایی که بیشترین تأثیر را دارند باید در کنار بخش هایی که بیشترین اثرپذیری را دارند به صورت توأمان تحلیل شوند و انتخاب سیاست بهینه با در نظر گرفتن هر دو مؤلفه صورت پذیرد.  

نزدیک به سه دهه از شکل گیری مفهوم نظام های ملی نوآوری می گذرد و اکنون این نظام ها به طور گسترده مورد توجه سیاست گذاران و محققان حوزه علم، فناوری و نوآوری در سراسر جهان قرار گرفته است. در جریان رشد سریع و انتشار وسیع آن، اختلاف نظرهایی در مورد ریشه ها و مسائل اساسی آن ایجاد شده است: مفهوم نظام ملی نوآوری چیست و چگونه توسعه پیدا کرده است؟ هسته اصلی نظری آن چیست؟ چرا استفاده از آن برای سیاست گذاری نوآوری مفید است؟ رویکردهای مختلف به این مفهوم برای سیاست گذاری کدام است؟ چگونه نظام ملی نوآوری با سیاست های علم، فناوری و نوآوری ارتباط پیدا می کند؟ چگونه می توان این مفهوم را برای کشورهای در حال توسعه به کار گرفت؟ چالش ها و محدودیت های اصلی در کاربرد نظام ملی نوآوری چیست؟ مقاله حاضر تلاش می کند ضمن بررسی ریشه های این مفاهیم، تجزیه و تحلیل عمیقی از سؤالات فوق ارائه دهد. در انتها نیز کاربرد مفاهیم توضیح داده شده برای ایران مورد بررسی قرار می گیرد.  

گرچه محققان و تحلیلگران سیاستی، مطالعات تجربی متنوعی را برای درک بهتر ساختار و پویایی نظام های نوآوری انجام داده اند اما سیاست گذاران در استخراج راهبردهای عملی، اغلب با مشکلاتی مواجه هستند. از میان رویکردهای مختلف به نظام های نوآوری، نظام نوآوری فناورانه رابطه تنگاتنگی با مفهوم سیاست گذاری نوآوری و توسعه فناوری و به خصوص سیاست های سیستمی پیدا کرده است. نظام نوآوری فناورانه ضمن تأثیر به سزایی که در فرآیند تغییرات فناورانه دارد الگویی را فراهم می کند تا مسیرهای وقوع نوآوری های فناورانه شناسایی شوند. در این مقاله، ضمن آشنایی با مفهوم نظام نوآوری فناورانه و ساختارها و کارکردهای آن، الگویی برای سیاست گذاری نوآوری و تحلیل پویایی توسعه فناوری ارائه می شود و البته به این منظور، اثر مفاهیم مختلف مؤثر بر فرآیند سیاست گذاری مانند عوامل بافتاری و چرخه عمر هم در نظر گرفته شده است. در انتها نیز یک نمونه از کاربرد مفاهیم فوق در تحلیل نظام نوآوری فناورانه فتوولتائیک ایران نشان داده خواهد شد.  

تحولات اقتصادی، اجتماعی و فناورانه و تأثیر آنها بر مسائل زیست محیطی از موضوعات مهم دو دهه اخیر محسوب می شود. برقراری ارتباط بین رویکرد تاریخی توسعه فناوری و فرآیندهای نوآوری باعث ایجاد یک نگرش عمیق به مسئله تغییرات فناوری و نوآوری خواهد شد. از طرف دیگر با توجه به مسائل گوناگون اجتماعی و زیست محیطی، نوآوری فناورانه و توسعه نظام نوآوری انرژی یک ضرورت برای توسعه اقتصادی کشورها به شمار می آید. مقاله حاضر تلاش کرده با بررسی سیر تکامل فرآیندهای نوآوری، چارچوبی جامع و یکپارچه برای تحلیل نظام نوآوری انرژی و محیط زیست پیشنهاد دهد. همچنین با راهبرد مطالعه موردی توصیفی، ضرورت نگاه مبتنی بر رهیافت تاریخی به شرایط امروز بخش انرژی کشور با هدف سیاست گذاری مؤثر و جهت گیری مناسب نظام نوآوری انرژی و محیط زیست نشان داده شده و بر مبنای تحلیل تاریخی بخش انرژی و درس های گرفته شده از سیاست های افزایش بهره وری آن در کشور، طرح بازار بهینه سازی انرژی و محیط زیست، ارائه گردیده است. انتظار می رود طرح بازار بهینه سازی انرژی و محیط زیست بتواند نقش مؤثری در ارتقاء کارایی بخش انرژی کشور ایفاء نماید. به هم پیوستگی، یکپارچگی و جامعیت چارچوب پیشنهادی از جمله دستاوردهای علمی این پژوهش است که می تواند برای سیاست گذاری و برنامه ریزی در این حوزه مورد استفاده قرار گیرد. سیاست های حمایتی و راهکارهای پیشنهادی برای بهبود نظام نوآوری انرژی نیز به عنوان دیگر یافته های منتج از چارچوب مفهومی پژوهش است.