منوچهر محمدیوسفی

واکاوی عقب ماندگی ایران، تقدیر تاریخیِ مواجهه با مدرنیته غرب است، که ایرانیان را به آگاهی تاریخی در این مسئله واداشت. هم سو با ریشه یابی عقب ماندگی، پرسش از انحطاط نیز بخشی از این مواجهه ناگزیر شد. تجربه مشروطه، ناکامی آن و جنگ جهانی نیز بخشی از این مواجهه در جریان است که در تکاپوهای ملی گرایانه آشکار شد؛ ازاین رو، یکی از اشکال تبیینِ وضعیتِ مُنحط و عقب مانده ایران در «ملی گرایی تجدّدخواهِ» پسامشروطه نمود یافت. این رویکرد، به امید نجات ایران و نیز به دلیل گرایش به غرب، به ناسیونالیسم و تجدّد روی آورد که چهره برجسته این رهیافت، سیّدحسن تقی زاده است. این مقاله با استفاده از رویکرد تحلیلی – توصیفی در پی پاسخ به این پرسش است که او چه تحلیلی از وضعیّت مُنحط و عقب مانده ایران داشت؟ او این مسئله را در نسبت با اقوام بیگانه، تقدّم بینش هندی، بی سوادی عامه، اسیری و پستیِ نسوان، فساد اخلاق و باورهای دینی آمیخته با تعصّبات فرض می کند؛ بنابراین، نه تنها به اصول عقلانی و علمی تمدّن غرب تأکید داشت که راهبردش را در هواداری از تمدّن ایرانی و برگرداندن عظمت آن می دانست.

انحطاط اندیشی تمدن ایرانی اسلامی در تاریخ پژوهی زرین کوب منوچهر محمدیوسفی[1]، صالح پرگاری[2]، اسماعیل چنگیزی اردهائی[3] ، فوآد پورآرین[4] چکیده عبدالحسین زرین کوب از جمله ادیبان و تاریخ پژوهان ایرانی است که آثار گوناگونی در زمینه های مختلف به رشته تحریر درآورد. اندیشه انحطاط شناسانه از جنبه های پُرمحتوای نوشته های اوست. او متأثر از میراث فکری تاریخ نگاران عصر ناصری و متجددان نظریه پرداز دوره رضاشاه، به عوامل مؤثر بر انحطاط تمدن ایرانی اسلامی پرداخت. زرین کوب در لابه لای آثارش با مقایسه ادوار تاریخ ایران، نه فقط تبیین های پیشینیان را بازتولید کرد، بلکه عناصری دیگر بر آن افزود. بر این اساس، یکی از مهم ترین تلاش های وی برای خروج از این وضعیت منحط، طرح دوباره مسئله انحطاط بود. او با طرح این مسئله، با رویکردی تاریخی به انحطاط مزمن تاریخی ایران و تمدن اسلامی پرداخت. یافته های این تحقیق، بر اساس روش تحلیلی توصیفی نشان می دهد که زرین کوب راز و رمز چرایی انحطاط را به مؤلفه هایی همچون بی تسامحی، یونانی مآبی، جبرگرایی و خردستیزی نسبت می دهد. وی توجه به مُدارای دینی، بیگانه دوستی، آزادی فکر و خردورزی را برای سیاست مداران امروزی جامعه ایران آموزنده و انحراف از این ویژگی ها را مصیبت بار می داند. از این حیث، کانون اندیشگی وی برای حلِ مسئله انحطاط در ایرانِ پیشامدرن و معاصر، بازآفرینی و استمرار عناصر فرهنگی و قومی ِبرجای مانده از گذشته تاریخی است. واژه های کلیدی: اسلام، انحطاط، ایران، بی تسامحی، خردستیزی، جبرگرایی، یونانی مآبی [1]. دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه خوارزمی تهران (نویسنده مسئول) manochehryosefi44@gmail.com [2]. دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی pargari@khu.ac.ir [3]. استادیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی changizi@khu.ac. ir [4]. دانشیار گروه تاریخ دانشگاه خوارزمی f.pourarian@khu.ac.ir تاریخ دریافت : 27/11/1400- تاریخ تأیید : 20/2/1401

در روند فتوحات مسلمین،اراضی کشاورزی نواحی سواد،عراق و ولایت های جنوبی،مورد توجّه فاتحان عرب قرارگرفت.با تصرف این مناطق،چگونگی اداره ی آن ها که بیرون از حجاز بود برای مسلمانان دشوارشد،چه باید خود بر سر این اراضی باشند یا برای برداشت منافع بدان جا سفر کنند.پرسش محوری مقاله ی حاضر این است،چگونه و چرا اداره ی اراضی کشاورزی نواحی فتح شده به مالکان محلی واگذار شد؟از بررسی صورت گرفته،چنین بر می آید که آگاهی از ملاحظات نظامی و دینی،ناآشنا بودن اعراب از نظام آبیاری و مسائل فنی کشاورزی،تسامح اعراب در شرایط صلح نامه ها،ناآگاهی از نظام دیوانی و مالی و دنبال کردن سنّت های پیش از اسلام،ما را در فهم علل و عوامل واگذاری اداره ی اراضی کشاورزی به مالکان بومی رهنمون می سازد.