محمدامیر کاکی زاده

مساله بوم به عنوان فصل مشترک فکری معماران گذشته، همواره مطرح بوده است. فصل مشترکی که دغدغه ها، اندیشه ها و راه کارهای معماران بومی، از دل آن برمی آید. رفتار متفاوتی که بوم در هر منطقه از خود نشان می دهد، دغدغه های متفاوتی را برای معمار مطرح می سازد؛ که سبب رسیدن به پاسخ ها و راه کارهای متفاوت معمارانه می گردد. درواقع، بوم به عنوان ویژگی مشترک در شکل گیری بافت های تاریخی، هم مساله ساز است و هم امکان ساز و حل کردن این دو ویژگی، به طور هم زمان، هنر معمار بومی بوده است. در اکثر شهرهای ایران، معماری بومی به کار گرفته شده است و به گونه ای متنوع، در شکل گیری بافت شهری و معماری، تاثیرگذار بوده است؛ اما نکته قابل توجه و حایز اهمیت در این جا تمایزی است که در شهرسازی بافت تاریخی بوشهر، نسبت به سایر شهرهای تاریخی به چشم می خورد و آن هم نحوه استخوان بندی و شکل گیری ساختار کلیِ شهر است. براین اساس، نگارندگان در پی پاسخ به این پرسش که چه عواملی در شکل گیری این بافت تاریخی متفاوت، مؤثر بوده است؟ تحقیقی توصیفی تحلیلی را صورت دادند و بااستفاده از منابع کتابخانه ای و مطالعات میدانی و هم چنین، با بهره گیری از تصاویر و نقشه های مستند تاریخی، این تحقیق را انجام داده اند. درنهایت، نتایج تحقیق، نشان داد که مجموعه ای از عوامل محیطی و جغرافیایی، فرهنگی و اجتماعی، سیاسی و منطقه ای، اقتصادی و زیبایی شناختی، سبب شکل گیری بافت متفاوت تاریخی بندر بوشهر، نسبت به سایر شهرهای ایران گردیده است.    

محرمیّت یکی از ارکان اصلی معماری اسلامی است که هم قرآن و هم سخنان اهل بیت، رعایت آن را در خانه امری مهم و لازمه ی رسیدن به آرامش خانواده برشمرده اند. در خانه های بناشده در دوران اسلامی، این اصل باارزش معماری به خوبی رعایت شده اما متأسفانه امروزه در ساختن خانه ها نادیده گرفته می شود؛ بنابراین بررسی خانه های سنتی که اصل محرمیّت در آنها رعایت شده می تواند راهگشای معماران در بازشناسی و به کارگیری این اصل در معماری مسکن باشد. سلسله مراتب ورودی که از عوامل ایجاد محرمیّت در خانه ها بوده است؛ نشأت گرفته از اعتقادات مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و برخی عوامل دیگر است که تابه حال بدان پرداخته نشده است. بسته به همین عوامل، این سلسله مراتب طولانی تر و یا کوتاه تر می شده است. بافت تاریخی شهر بوشهر یکی از مناطقی است که این اصل در آن به خوبی رعایت شده است. بر همین اصل این نوشتار سعی دارد که به بررسی سلسله مراتب محرمیّت در ورودی خانه های تاریخی شهر بوشهر بپردازد و مقایسه ای میان سلسله مراتبِ ورودی خانه ها و ارتباط آن با شغل مالکان بناها صورت دهد. این تحقیق با به کارگیری روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است و در آن به ارائه ی تعاریف و مصادیق رعایت اصل محرمیّت در اسلام، با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات معتبر و بررسی خانه های شهر بوشهر با مشاهده مستقیم از بنا، به کارگیری نقشه ها و مصاحبه حضوری از افراد بومی و متخصص پرداخته شده است. با بررسی یافته های این تحقیق مشخص گردید که شغل و سطح اجتماعی افراد در شکل گیری سلسله مراتب ورودی خانه های قجری مالکان مسلمان بوشهر، تأثیرگذار بوده است. بدین گونه که خانه ی صاحبان مشاغل ریاستی به دلیل رفت وآمد مکرر کارگزاران مهم دولتی، بیشترین میزان سلسله مراتب محرمیّت را دارند، در مرتبه بعدی خانه های تجار و طبیبان شهر قرار می گیرند که به دلیل رفت وآمد زیاد خریداران و مردم عادی، از سطح محرمیّت نسبتاً زیادی برخوردار هستند و در سطوح پایین تر که افراد دارای مشاغل کارمندی و با سطح اجتماعی متوسط را شامل می شود، با کمترین میزان سلسله مراتب محرمیّت در میان خانه های مورد بررسی روبرو هستیم.

امروزه با صنعتی شدن شهرها و بروز معضلات و مشکلات ناشی از آن، لزوم توجه به معماری بومی با بازنگری معماری های گذشته، بیش از پیش، ملموس گردیده است. در این راه، علاوه بر بازشناسی شهرهای سنتی، که ما آن ها را نمونه های موفق شهرسازی می دانیم و همواره، در تلاش برای کسبِ آموزه های آن ها هستیم؛ مرور و تحلیل نمونه های معاصر نیز بسیار راه گشا است. در بین مجموعه های مسکونی، بررسی شهرک شوشتر نو، از آن جهت که تمرکز و نگرشی ویژه به بوم گرایی و هم چنین، شناخت فرهنگ و زندگی مردم و تاثیر آن بر طراحی داشته است، می تواند در برنامه ریزی و طراحی مجموعه های مسکونی و شهرک های آتی، مفید واقع شود؛ بنابراین، نگارندگان در جهت پاسخ به این پرسش ها که، چه جنبه ها و شاخصه هایی از بوم گرایی در طراحی شهرک شوشتر نو، مدنظر قرار داده شده است و چگونه این شاخصه ها در کالبد این شهرک، نمود پیدا کرده اند؟ و با هدف ارائه یک الگوی معماری مسکونیِ مطلوب و متناسب با ظرفیت های بومی و باهویت، به بررسی شهرک مسکونی شوشتر نو، پرداخته اند. در این راستا، این پژوهش با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، کتاب خانه ای کاربردی و موردپژوهی، صورت پذیرفته است. درنهایت، طبق بررسی های صورت گرفته در این پژوهش، می توان گفت که طراحی بوم گرایانه در این شهرک، از طریق سه شاخصه فرهنگی، اقلیمی و توجه به زمینه طرح، نمود پیدا کرده است. هر یک از این شاخصه ها با به کارگرفتن راه کارهایی منجر به ایجاد بوم گرایی در این شهرک مسکونی گشته اند و مجموعه این سه شاخصه سبب طراحی موفق بوم گرای شهرک شوشتر نو، گردیده است.

چوب در فرهنگ معماری ایران از گذشته های دور یکی از عناصر کاربردی بوده است. در برخی از مناطق کاربرد آن افزایش چشمگیری داشته است. چوب به عنوان یکی از پرکاربردترین مصالح تزئیناتی در بوشهر به کار گرفته شده است؛ به گونه ای که بسیاری از عناصر الحاقی بناهای تاریخی این شهر، ازجمله در، پنجره، تابش گیر، کرکره، شناشیر و... از چوب ساخته شده اند. در شهر بوشهر، به دلیل لزوم ایجاد تهویه و کوران هوا، میزان بازشوهای بنا، بسیار افزایش یافته است. این بازشوها که با استفاده از چوب ساخته و تزئین شده اند، در ایجاد زیبایی و تنوع بصری شهر، نقش بسیار مهمی ایفا می کردند. متأسفانه به دلیل مقاومت کمِ چوب نسبت به سایر مصالح ساختمانی، بخش بسیارزیادی از این ساختارهای تزئیناتی در بناها، ازبین رفته و یا آسیب های زیادی در اثر شرایط محیطی و جوی به آن ها وارد شده است. بنابراین، بازشناسی و گردآوری گونه های متفاوت این تزئینات در شهر بوشهر که از معماری منحصربه فرد و کم نظیری برخوردار است؛ از ملزومات پژوهشگران در این زمینه ها است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و به کارگیری منابع کتابخانه ای معتبر و مطالعات میدانی انجام شده است. یافته های پژوهش نشان داد که در تزئین درب و پنجره ها از هنر قواره بری و هم چنین از نقوشی که محتوای گیاهی و هندسی دارند، بیش از سایر هنرها استفاده گردیده است؛ کاربرد نقوش اسلیمی در تزئین این عناصر، بسیار کمتر است و نقوش انسانی و حیوانی در این نمونه ها یافت نمی شود. اهداف پژوهش: 1.بازشناسی و واکاوی گونه های متفاوتِ درب، پنجره و ارسی ها در بناهای تاریخی بوشهر. 2.شناخت تزیینات و طرح های درب های چوبی ، پنجره و ارسی ها در بناهای تاریخی بوشهر. سؤالات پژوهش: 1.چه انواعی از درب و پنجره ها در بافت تاریخی بندر بوشهر وجود داشته است؟ 2تزئینات به کار گرفته شده اجزای چوبی بناهای تاریخی بوشهر از چه انواعی هستند؟

همان گونه که برای زندگی خصوصی نیاز به عرصه هایی با محرمیت بالا وجود دارد، برای ایجاد زندگی اجتماعی نیز، نیاز به عرصه های عمومی مناسبی است. تعاملات اجتماعی بخش مهمی از زندگی انسان است که در فضای عمومی اتفاق می افتد و کیفیت زندگی او را از بسیاری از جهات تحت تأثیر قرار می دهد. بنابر اهمیت برقراری تعاملات اجتماعی و تأثیر آن در سطح کیفیت زندگی مردم، یکی از ضروریات محققان و پژوهشگران پرداختن به این موضوع و ابعاد آن در ساختار کالبدی شهرهای امروزی است. یکی از شهرهایی که با وجود فرهنگ های متفاوت و وجود افرادی با مذاهب مختلف، از نمونه های موفق در ایجاد تعاملات پایدار اجتماعی بوده، بافت تاریخی شهر بوشهر است. این بافت با به کارگیری ظرافت های کالبدی خود، قرارگاه های مطلوب رفتاری را برای مردمان گذشته ایجاد می کرده است. هدف از این پژوهش بررسی نقش ساختار فضایی کالبدی بافت تاریخی بوشهر بر تعاملات اجتماعی شهروندان به منظور بازشناسی و واکاوی راه کارهای مؤثر در ایجاد و تقویت تعاملات اجتماعی و به کارگیری آن ها در شهرسازی و معماری امروز است. حال این سؤال مطرح است که رابطه بین کالبد شهرسازی بافت تاریخی بوشهر با تعاملات اجتماعی چگونه است؟ در این راستا نویسندگان با به کارگیری راهبرد استقرایی و به صورت کیفی، این پژوهش را صورت دادند. ساختار تحقیق در دو بخش مبانی نظری با استفاده از منابع کتابخانه ای و بخش میدانی با استفاده از تصاویر قدیمی، منابع اینترنتی معتبر و همچنین مشاهده مستقیم از بافت تاریخی بوشهر، تنظیم شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد ساختار کالبدی شهرسازی بوشهر در دسته بندی میدان، میدانچه و گذرها و معابر صورت گرفته است که هرکدام از این ها با ویژگی های خود به ایجاد شرایط مناسب برای ایجاد یک قرارگاه رفتاری و تعاملات اجتماعی مطلوب کمک نموده اند.

یکی از مهم ترین عوامل در ایجاد کیفیت مطلوب در فضاهای شهری، وجود «امنیت شهری» است. مفهوم امنیت شهری بر مصون ماندن افراد جامعه از خطرات و آلودگی ها در محیط های شهری دلالت دارد. وجود محیطی امن برای زندگی در کنار سایر نیازهای اساسی فیزیولوژیکی انسان، از ضروریات و نیازهای اصلی او می باشد. بنابراین شناسایی کمی و کیفی شاخص ها و عوامل مؤثر بر ویژگی های محیطی و تأثیر آن بر امنیت اجتماعی شهروندان، امری ضروری است. هدف از این تحقیق، بررسی شاخصه های مؤثر بر امنیت در محله ی کوتی که یکی از محله های تاریخی بندر بوشهر است؛ می باشد. در این راستا، تحقیق با استفاده از راهبرد قیاسی و به صورت توصیفی تحلیلی، انجام شده است و گردآوری داده ها به صورت اسنادی، پیمایش میدانی و با استفاده از پرسش نامه صورت گرفته است. با توجه به شرایط فعلی ناشی از همه گیری کووید 19، پرسشنامه ها به صورت آنلاین برای کارشناسان ارسال شد. جامعه ی آماری با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی از شهروندان محله ی کوتی، انتخاب شد. شاخصه ها در چهار گروه کالبد، نظارت، فعالیت و کیفیات بصری دسته بندی شدند. هر یک از این شاخصه ها دارای متغیرهایی هستند که در پژوهش با استفاده از نرم افزارهای SPSS و EXCELL مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. با استفاده از آزمون ONE SAMPLE T-TEST نتیجه شد که در برقراری امنیت محله ی کوتی، شاخص کالبد نقش مهم تری نسبت به سایر شاخص های پژوهش ایفا می کند و به صورت کلی میزان رضایت شهروندان از امنیت این محله پایین است.

دانشکده هنر و معماری دانشگاه خلیج فارس بوشهر، یکی از نمونه معماری هایی است که با هدف میان افزایی و احیای بافت تاریخی این منطقه ایجاد شده است. فضاهای باز و نیمه باز در عمارت های تاریخی بوشهر، از عناصر تأثیرگذار و چشمگیر در معماری این منطقه به شمار می روند؛ بنابراین با بررسی این عناصر در بناها، تا حد زیادی می توان الگوهای معماری این منطقه را مورد بررسی قرار داد. نگارندگان در این تحقیق، با هدف آشنایی با رویکردهای معماری بومی در فضاهای باز و نیمه باز بافت تاریخی بوشهر، به چگونگی حفظ این الگوهایی در معماری و شهرسازی امروزی پرداخته اند. در این راستا این تحقیق به مقایسه ای تطبیقی تفاوت ها و تشابهات در معماری فضا های باز و نیمه باز در نمونه های بومی بافت تاریخی و نمونه الهام گرفته شده از آن می پردازد. تحقیق حاضر به صورت کیفی و به روش توصیفی تحلیلی، ۱۰ نمونه از بناهای شاخص بافت تاریخی بوشهر را با ساختمان میان افزای دانشکده هنر و معماری خلیج فارس، مورد مطالعه قرار داده است. مطالعات اسنادی درراستای تنظیم ادبیات تحقیق، بررسی پیشینه موضوع و مطالعه اولیه پیرامون معماری تاریخی بوشهر، صورت گرفته و مطالعات میدانی با استفاده از مصاحبه و مشاهده در جهت بررسی نمونه های مطالعاتی، به کار گرفته شده است. یافته های تحقیق نشان داد که در طراحی فضا های باز و نیمه باز ساختمان میان افزای دانشکده هنر و معماری، ازنظر عملکردی و هندسی الگوبرداری صحیحی از عمارت های تاریخی بوشهر، صورت گرفته است اما ازنظر برخی ویژگی های ظاهری مانند به کارگیری مواد و مصالح و تناسبات، این الگو برداری یکسان نیستند و شکل و شمایل امروزی تری نسبت به عمارت های تاریخی به خود گرفته است.