لادن نادری

بسیاری از کشورها جمعیت روبه افزایش دارند و با کمبود جدی آب مواجه هستند و تأمین و توزیع آب متناسب با تقاضای آن ها نیست. احداث سدها از راهکارهای اساسی جهت مدیریت چالش کمبود آب در دهه های اخیر است، اما این راهبرد می تواند پیامدهای منفی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی به همراه داشته باشد. هدف این مقاله بررسی دیدگاه خانوارهای محلی پیرامون پیامدهای احتمالی حاصل از احداث سد بهشت آباد بر راهبردهای معیشت کشاورزی و غیرکشاورزی آن هاست. این پژوهش پیمایشی در جوامع روستایی و شهری واقع در حوزه مبدا و محل احداث سد، یعنی حوزه آبخیز بهشت آباد در استان چهارمحال و بختیاری صورت گرفت . در این مطالعه با استفاده از روش نمونه گیری چند مرحله ای 200 خانوار از 3514 خانوار منطقه انتخاب شدند و داده ها با استفاده از پرسش نامه و مصاحبه ساختاریافته گردآوری گردیدند. از دید جوامع محلی احداث سد بهشت آباد باعث تخریب دارایی های فیزیکی کشاورزی و غیرکشاورزی و افزایش آسیب پذیری معیشت آن ها خواهد شد که این امر خود سبب افزایش مهاجرت، تغییر فرهنگ محلی، روی آوردن خانوارها به مشاغل کاذب و فروپاشی خانوارها بر اثر مهاجرت اجباری محلی خواهد شد. این دیدگاه به طور معنی داری تحت تأثیر داشتن شغل کشاورزی و خدماتی خانوار، میزان اراضی خانوار، تعداد دام سبک و سنگین، سن و میزان تحصیلات بود. این پژوهش نشان داد از دید جوامع محلی و شهری در صورت احداث سد دارایی های فیزیکی کشاورزی و غیرکشاورزی آسیب دیده و مشاغل مربوط به آن ها از بین خواهد رفت، هرچند ممکن است برخی مشاغل وابسته به صنعت و خدمات نیز به وجود آید؛ بنابراین قبل از احداث سد، سیاست گذاران و برنامه ریزان باید امکان سنجی و تأمل بیشتری صورت گیرد تا پیامدهای ناگواری پس از آن به وجود نیاید.

احداث سدها به منظور ذخیره سازی و انتقال آب بین حوزه ای یکی از راهکارهای سیاست گذاران به منظور مدیریت چالش کمبود آب در دهه های اخیر است، اما این راهبرد می تواند منجر به پیامدهای منفی اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی گردد. هدف این مقاله بررسی دیدگاه خانوارهای روستایی و شهری محلی در مورد پیامدهای اجتماعی حاصل از احداث سد بهشت آباد و انتقال آب بین حوزه ای است. این پژوهش در حوزه آبخیر بهشت آباد واقع در استان چهارمحال و بختیاری انجام شد و جوامع محلی که به طور مستقیم تحت تأثیر سد قرار می گیرند موردمطالعه قرار گرفت. در این مطالعه پیمایشی، با استفاده از روش نمونه گیری چند مرحله ای 200 خانوار از 3514 خانوار منطقه انتخاب شدند و داده ها با استفاده از پرسشنامه و مصاحبه ساختاریافته گردآوری گردیدند. از دید جوامع محلی احداث سد موجب افزایش مهاجرت که منجر به حاشیه نشینی در اطراف شهرها شده، تضعیف مشارکت بین خانوارهای محلی و افزایش آسیب پذیری معیشت ها، به ویژه در فعالیت هایی همچون زراعت، باغداری، دامپروری و خدمات مرتبط و افزایش قیمت زمین در مناطق تحت تأثیر احداث سد خواهد شد، هرچند به اعتقاد برخی از افراد، احداث سد سبب ایجاد مشاغل گوناگونی خواهد شد. این دیدگاه ها به طور معنی داری تحت تأثیر سن پاسخگو، میزان تحصیلات، تعداد فرزندان و تعداد دام خانوارها بود. این نشان می دهد که پاسخگویان که دارای سن بالاتر، تعداد دام سبک بیشتر و تعداد فرزند بیشتری بودند تأثیر احداث سد را منفی تر و افرادی که دارای سطح تحصیلات بالاتری بودند دید مثبت تری نسبت به احداث سد داشتند.

همزمان با افزایش بحران آب در حوضه های آبریز، درگیری های بین ذی نفعان آن در حال تشدید است. افزایش تضاد در حوضه های آبریز می تواند ناشی از عوامل مختلف انسانی و طبیعی، از جمله حکمرانی و مدیریت ضعیف منابع و تغییرات اقلیم باشد. هدف پژوهش بررسی عوامل طبیعی و انسانی مؤثر بر شدت مناقشات میان ذی نفعان مختلف حوضه زاینده رود، بررسی راهبردهای پیشنهادی مدیران و سیاست گذاران و تحلیل راهبردهای اجرا شده طی سالیان اخیر جهت کاهش مناقشات در حوضه زاینده رود بوده است. در این تحقیق از روش شناسی کیفی مبتنی بر نظریه داده بنیاد استفاده شد. نمونه ای از افراد کلیدی از بین کارشناسان و مدیران سازمان های مرتبط، با بهره گیری از نمونه گیری هدفمند به روش گلوله برفی، انتخاب شدند و داده ها با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختارمند گردآوری شدند. نتایج نشان داد که عوامل انسانی از جمله عوامل اجتماعی - فرهنگی، افزایش تقاضا برای آب، سیاست های انتقال بین حوضه ای آب و عوامل حکمرانی از دیدگاه کارشناسان مرتبط بیشترین تأثیر را در مدیریت تضاد داشتند. همچنین عوامل محیطی نظیر تغییرات اقلیم از جمله کاهش بارش و منابع آب، سبب تشدید تضاد در حوضه شده اند. از سوی دیگر، تأثیر عوامل انسانی نظیر حکمرانی و سیاست های اخذشده در بحران آب و تضاد ناشی از آن بسیار تأثیرگذارتر از عوامل طبیعی بوده است. برخی از راهبردها همچون مدیریت راهبردی، انتقال آب بین حوضه ای، و افزایش نظارت برای مدیریت تضاد ناشی از بحران آب در حوضه به کار گرفته شده اند. از سوی دیگر، تعدادی از مدیران و سیاست گذاران معتقدند که برخی راهکارهای اجراشده نه تنها به کاهش تضاد در حوضه کمکی نکرده اند، بلکه سبب افزایش تنش نیز شده اند.  

مناقشات مرتبط با آب در سطوح مختلف به دلیل عوامل انسانی و محیطی افزایش یافته است. از آنجایی که این تعارض ها به ندرت متأثر از یک عامل هستند، لازم است تضادها و تلاش های همزمان برای مدیریت آنها ارزیابی شود. این نیازمند آگاهی از روابط پیچیده و عوامل مؤثر بر آنها می باشد. این مقاله ارتباط بین تغییر اقلیم و مناقشات در زیرحوضه های زاینده رود را ارزیابی نموده و دیدگاه کارشناسان مرتبط با منابع آب را در مورد تأثیر تغییر اقلیم و راهبردهای مدیریت تضادهای آب ناشی از تغییر اقلیم در یک حوضه آبریز بررسی می کند. این پژوهش در دو مرحله تحلیل روند داده های ثانویه حاصل از ایستگاه های هواشناسی سینوپتیک در دو زیر حوضه و بررسی نظر کارشناسان انجام گردید. تحلیل روند داده های میانگین بارش باران و برف سالانه و شدت خشکسالی در سال های مختلف و تحلیل مضمون دیدگاه کارشناسان نشان دادند که نوسانات بارش و افزایش شدت خشکسالی ها در سال های اخیر در زیر حوضه های زاینده رود باعث کاهش منابع آب های سطحی و زیرزمینی شده و متعاقباً موجب کاهش دسترسی ذینفعان بر منابع و افزایش مناقشات بین کنشگران مختلف در زیرحوضه ها شده است. مهم ترین راهبردهای پیشنهادی به ترتیب اولویت عبارتند از: اصلاح الگوی کشت، تشکیل نظام مدیریتی جدید در کل حوضه، افزایش نظارت بر اجرای سیاست ها و راهبردها، تغییر نگرش ذی نفعان، ارجحیت تأمین منافع ذینفعان، و به کارگیری راهبردهای عملیاتی جدید.