محسن کریمی قدوسی

این مقاله با روش توصیفی تحلیلی به کتاب شناسی تفاسیر موضوعی تالیف شده از سوی عالمان و دانش آموختگان حوزه علمیه قم در سده چهارده شمسی می پردازد و هدف آن، شناسایی و معرفی این نوع آثار از آغاز سده چهارده یعنی مقارن با تأسیس مجدد حوزه علمیه قم به دست آیت الله شیخ عبدالکریم حائری، تا پایان این سده است. ارائه کتاب شناختی این تفاسیر در قالب یک مقاله می تواند منبعی قابل استفاده جهت اطلاع از ماهیت و کمّیت تلاش مفسران و قرآن پژوهان حوزه قم در خلق آثار تفسیری به سبک موضوعی و مرجعی برای یافتن منابع لازم در پژوهش های تفسیری باشد. یافته های این بررسی نشان می دهد که رهاورد علمی فضلای حوزه قم در تفسیر موضوعی قرآن طی سده اخیر، ۲۴۷ عنوان اثر تفسیری با حجم تقریبی 400 مجلد کتاب بوده که از این میان ۸۳ اثر تفسیری مشتمل بر موضوعات متعدد، و ۱۶۴ اثر محدود به تفاسیر تک موضوعی است. عمده این آثار در نیمه دوم سده اخیر تکوین یافته است و سهم شاگردان بلافصل مدرسه تفسیری علامه طباطبائی، به ویژه حضرات آیات مصباح یزدی، جوادی آملی، سبحانی و مکارم شیرازی و شاگردان آنها در تولید و آفرینش این آثار برجسته است.

کتاب شناسی ها در علوم مختلف، نقش مهمی در اطلاع رسانی از کمّیت و کیفیت تلاش ها و تولیدات علمی عالمان یک رشته یا شاخه یا مبحث علمی دارند و نیز مأخذی مفید برای شناسایی آثار مورد نیاز پژوهشگران و مراجعه به آنهاست. این مقاله با روش توصیفی به کتاب شناسی تفاسیر ترتیبی، دانشوران حوزه علمیه قم از آغاز بازتأسیس این حوزه مبارک به دست آیت الله حائری یزدی در سال 1300 شمسی تا پایان سده چهاردهم می پردازد. یافته های این پژوهش بر اساس کاوش حداکثری در پایگاه های اطلاعاتی و منابع در دسترس حاکی از آن است که تولیدات و دستاوردهای علمی حوزه علمیه قم در تفسیر ترتیبی قرآن چه تفسیر کل قرآن یا بخشی از آن، مجموعاً 218 عنوان اثر در بالغ بر 900 جلد کتاب بوده است. از این میان، 32 اثر تفسیر ترتیبی کامل، 81 اثر تفسیر ترتیبی ناتمام و در حال تکمیل، 105 اثر تفسیر محدود به یک سوره و یا یک یا چند آیه خاص از قرآن هستند. آثار تفسیری تألیف شده در سه دهه اول این سده اندک و در چهار دهه اخیر آن رو به تزاید چشمگیر بوده است. در این بین تألیفات تفسیری علامه طباطبائی و شاگردان مدرسه تفسیری ایشان و نسل بعدی فضلای حوزه قم که شاگرد شاگردان علامه در تفسیر بوده اند، قابل توجه است.

شناخت چگونگی اثرگذاری هیجانات بر گرایش های انسان، برای شناسایی روابط حاکم بر ابعاد درونی او و آگاهی از نحوه مدیریت آنها لازم است. پرسش اصلی مقاله این است که حالاتی مثل ترس، خشم، غم، شادی و... چه نوع تأثیراتی در گرایش های انسان دارند؟ تحقیق از نوع کیفی و مبتنی بر تحلیل محتوا انجام شده است. ازآنجاکه قرآن کریم، منبع اصلی این پژوهش است، روش تحقیق در این مسئله تحلیلی- تفسیری به سبک موضوعی است و گرد آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای با ابزار فیش برداری بوده است.، یافته های پژوهش نشان می دهد که قرآن کریم متناسب با اهداف تربیتی خود به تأثیرات متنوع هیجانات بر گرایشات انسان توجه نموده است. از نظر قرآن جهت دهی، فعال سازی، سرعت افزایی و مهارگری، مهمترین گونه های اثرگذاری هیجان بر گرایش های انسان هستند. یعنی هیجانات می توانند چیزی را برای فرد مطلوب یا نامطلوب جلوه دهند، با تکانه ای قوی، موتور محرّک امیال را به راه بیاندازند، بر سرعت فعالیت امیال بیافزایند و یا مانع تحریکات رفتاری آنها شوند.

یکی از بهترین ویژگی های اخلاقی از نظر قرآن کریم، تقوای الهی است که نقش محوری در سعادت ابدی انسان دارد. حالت مطلوب آن، زمانی است که به صورت یک ملکة نفسانی درآید. پیدایش این ملکه در انسان متوقف بر طی مراحل متعدد و متوالی، و به اصطلاح یک فرایند است. این مقاله با جمع آوری، دسته بندی و تحلیل آیات به روش تفسیر موضوعی، سعی دارد فرایند دستیابی به تقوا را کشف کرده، گام های اصلی و پی در پی برای رسیدن به ملکة تقوا را از نقطة شروع تا پایان شناسایی کند. این گام ها شامل «تحصیل علم»، «تحریک میل»، «انجام و استمرار عمل» می شود. آگاهی انسان نسبت به متعلق تقوا و وسیلة پرهیزگاری، مقصد و مسیر حرکت را برایش روشن می کند. شکوفا شدن انفعالات و احساسات متعالی انسان، انگیزة سیر و سلوک در مسیر تقوای الهی را فراهم می سازد و در نهایت، رفتار اختیاری، که شامل ایمان (جوانحی) و عمل صالح (جوارحی) است، با تکرار و استمرار، منجر به تحصیل نتیجة مطلوب، یعنی ملکة تقوا، می شود.