سعیده دهقان نیری

در این مقاله اثری کهن به نام المعتبر فی علم التعبیر معرّفی می شود که به زبان فارسی و احتمالاً در ناحیه غرب ایران نوشته شده است. ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بکری زنجانی شیرازی (د: 683 ق. در شیراز)، محدّث شافعی مذهب این خوابنامه را در سال 666 ق. تألیف و به خواجه شمس الدّین محمّد جوینی، وزیر خوش نام ایلخانان اهدا کرده است. تا کنون از این اثر تنها یک نسخه شناخته شده که با توجّه به قرائن متنی احتمالاً همان نسخه مؤلّف است که در سال 666 ق. به رشته تحریر درآمده است. این نسخه منحصربه فرد در مجموعه عموجه حسین پاشا در کتابخانه سلیمانیه استانبول نگهداری می شود و میکروفیلم آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران محفوظ است. در این مقاله، علاوه بر معرّفی دست نویس اثر، مؤلّف و مذهب او، منابعش در تألیف این کتاب، ساختار متن و وجوه اهمیّت آن بررسی شده است. برخی از منابع مؤلّف در تألیف این اثر عبارت است از: القادری فی التعبیر، التحبیر فی علم التعبیر، تعبیر الرؤیا ابن قتیبه، تعبیر الرؤیا ارطامیدورس افسسی ترجمه حنین بن اسحاق.

این مقاله بر آن است تا اثری کهن به نام زادُ المُقوین را که به زبان فارسی در ناحیه ماوراءالنهر نوشته شده است، معرفی کند. نویسنده این اثر که موضوع آن اخلاق و مواعظ است و به احتمال زیاد در سده ششم یا هفتم به رشته تحریر درآمده، محمّدبن محمّد النّصر ملقّب به قاضی از اهالی وابکنت است. از این اثر سه نسخه برجا مانده که یکی در آرشیو ملّی افغانستان نگهداری می شود و در تاریخ 890 ق. کتابت شده است، دیگری متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی است که در سال 1027 ق. نوشته شده و نسخه سوم، در کتابخانه سالار جنگ هندوستان محفوظ است و در سال 1056 ق. به رشته تحریر درآمده است. در این مقاله، علاوه بر معرفی نسخه های اثر، مؤلف و مذهب او و منابعش در تألیف این کتاب و نیز ساختار متن و دلایل اهمیّت آن توضیح داده شده است. برخی از منابع مؤلف در تألیف این اثر عبارت است از: تنبیه الغافلین سمرقندی، مغازی محمّدبن اسحاق، زاد العابدین، تفسیر انوار، کتاب الانوار و احتمالاً تفسیر معراج .

یکی از احادیثی که در کتاب فرهنگ مأثورات متون عرفانی ) 1380 : انتشارات سروش( آمده، حدیث «بعثت الی الاحمر و الاسود » است که به نقل از کتاب مرصاد العباد آمده و به «برای سرخ [پوست] و سیاه [پوست] برانگیخته شد هام » ترجمه شده است. در این میان این پرسش مطرح م یشود که در زمان پیامبر )ص(، سرخ پوست چه مصداقی م یتوانسته داشته باشد؟ آیا احمر تنها به معنای سرخ است؟ آیا تنها معناهای احمر/ ابیض در این حدیث، سرخ پوست و سپیدپوست است؟ نویسنده نوشتار حاضر معتقد است که با جستجو و بررسی این حدیث در دیگر متون بتوان مفهوم مناسب تری نسبت به آنچه در فرهنگ مأثورات متون عرفانی آمده، به دست داد. وی در نوشتار پیش رو، تأملی در برداشت های متفاوت از این حدیث نبوی داشته و معنای درست حدیث را «به سوی جن و انس مبعوث شده ام » می داند.