صبا لطیف پور

هوم، گیاهی است که از آن عصاره ای گرفته می شود و بیش ترین کاربرد آن در آیین های دینی است. گیاه مذکور در هند سومه نامیده می شود و در ایران باستان نیز هئومه نام داشته است؛ به جهت شباهت در نام و کاربردهای این گیاهان، می توان به ریشه قدیمی تر آن، یعنی زمان هندوایرانی پی برد. به جهت اهمیت و رازآمیز بودن گیاه و خواص مختلفی که داشته است از جمله سکرآوری و نیروبخشی، با گذشت زمان، ویژگی های خاصی به این گیاه نسبت داده شد و حتی به صورت خدایی تجسم یافت. این گیاه و عصاره گرفته شده از آن اهمیت خاصی در شکل دهی به اندیشه های انسان اولیه ساکن سرزمین های هندی- اروپایی داشته است. لازم به ذکر است که مشابه این گیاه و نوشیدنی حاصل از آن، با کمی تفاوت در جزئیات و کاربردها، نزد تمامی اقوام کهن ساکن زمین دیده می شود.

تا جایی که آخرین بررسی ها نشان می دهند، نخستین باری که به آرایه ها، تصاویر و زیبایی کتب و متون نوشتاری در تاریخ ایران (و احتمالاً تاریخ جهان) اهمیت داده شده در متون دینی مانویت بوده است، زیرا تا پیش از آن نمونه ای از آراستن نوشته ها در دست نیست، پس طبیعتاً این شیوه نوآورانه بر دوره های پس از خود نیز تأثیرگذار بوده است. هنگامی که ایران با دین اسلام آشنا شد، بسیاری از این دستاوردها را در هنر زیباسازی کتاب ها و به ویژه نگارش کتاب مقدس یعنی قرآن به کار گرفت. چگونگی اثبات و نمایاندن این تأثیرگذاری ها، مطلبی است که هسته اصلی مقاله حاضر را تشکیل می دهد. یکی از دشواری های اساسی در این پژوهش و دیگر مطالعات در باب امور کهن آن است که به سبب قدمت مباحث مطروحه، ارائه هرگونه نظریه دارای قطعیت در مورد آنها ناممکن است، بااین حال تلاش شده است مطالب تا جای ممکن بر پایه اسناد حقیقی و فرضیات درست واقع شوند. هدف از این تحقیق یافتن عناصر تأثیرگذار هند کتاب آرایی مانوی بر هنر کتاب آرایی اسلامی، به ویژه بر قرآن نگاری قرون اولیه اسلام است. پرسش های اصلی چنین است 1. آیا هنر کتاب آرایی مانوی بر هنر کتاب آرایی اسلامی و به ویژه بر قرآن نگاری قرون اولیه اسلام تأثیر چشمگیری داشته است؟ 2. درصورتی که چنین تأثیری وجود دارد، آیا می توان آن را بررسی، اثبات و طبقه بندی کرد؟ روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی-تحلیلی با رویکردی تطبیقی است و شیوه جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای است. نتایج تحقیق نشان می دهد که هنر کتاب آرایی مانوی بر هنر کتاب آرایی اسلامی و به ویژه بر قرآن نگاری قرون اولیه اسلام مؤثر بوده است. در راستای طبقه بندی هنر کتاب آرایی مانوی و تأثیر آن بر قرآن نگاری، این تأثیر در بخش هایی چون استفاده از رنگ آبی در زمینه،استفاده از طلا، کشیده نویسی در نگارش متون و به کارگیری تزیینات در سرفصل ها و نقطه گذاری ها یا تزیینات کوچک دیده می شود.

در پژوهش حاضر، با شرح لزوم ارائه نسخه ای جدید از متن اوستا، به بررسی و مقایسه مطالعاتی پرداخته می شود که در زمینه رقمی کردن یا به صورت دیجیتالی درآوردن این کتاب در دنیا در حال انجام است به قصد رسیدن به امکان تهیه نسخه ای جدید از آن. مشاهده، مقایسه و تحلیل ما را در شیوه مطالعه تاریخی-توصیفی این پژوهش یاری می رسانند. طی بحث به معرفی دو مرکز اصلی خواهیم پرداخت که در حال انجام مطالعات چندرسانه ای و دیجیتال روی نسخ متن اوستا هستند. دو موسسه مذکور در شهرهای لندن و برلین و با همکاری نهادها و افرادی از سراسر جهان در حال پیشبرد مطالعات چندجانبه خود هستند. پژوهش های جاری در این زمینه در این دو دانشگاه شباهت ها و افتراقاتی با یکدیگر دارند که تعدادی از آنها را نیز بر خواهیم شمرد. چنین کار بزرگی با موانع متعددی روبه رو است و رسیدن به ویراست جدیدی از اوستا را با تاخیر و دشواری مواجه می سازد؛ اما چه بسا که با شناخت بیشتر پژوهشگران این حوزه نسبت به چنین طرح هایی و همکاری های آنان، روند دشوار و طولانی دستیابی به ویراستی درست تر از کتاب اوستا تسهیل شود.

ریشه اوستایی √yaz که معادل فارسی باستان آن √yad و معادل سنسکریت آن √yaj است، به گونه های مختلفی در زبان فارسی به حیات خود ادامه داده است. با توجه به اهمیت و مفاهیم این ریشه و واژه های برگرفته از آن، می توان برخی ابهامات موجود در خوانش های متون پهلوی را برطرف کرد. واژگان را به سبب ویژگی های پیچیده خط پهلوی می توان به صورت های متفاوتی برخواند.در مقاله حاضر به بررسی یکی از عبارت های موجود در متون پهلوی می پردازیم که با استفاده از ریشه مورد ذکر می توان به رفع ابهام آن کمک کرده و قرائتی برای آن پیشنهاد داد متفاوت با آنچه تا کنون در مورد آن ارائه شده است. با این خوانش نو معنای متفاوتی با خوانش پیشین از عبارت دریافت می شود و در نتیجه بخش مورد نظر از متنی که عبارت در آن قرار دارد را می توان به کلی متفاوت با معنای پیشین دریافت کرد.

با در نظر گرفتن این امر که هنر در طول تاریخ همواره یکی از قالب هایی بوده که بشر تفکرات خود را از طریق آن منعکس می ساخته است، یکی از راه های شناخت اندیشه های انسان در دوره های گذشته بررسی آثار هنری برجای مانده است. آثار هنری کاربردی یا به عبارتی ابزارهایی با جلوه های هنری از مفیدترین سوژه های بررسی برای تدقیق در اندیشه بشر در طول تاریخ هستند. هدف پژوهش حاضر درک اندیشه های اساطیری دین زرتشتی از طریق بررسی ظروف مورد استفاده در آیین یسناخوانی است که یکی از مهم ترین آداب دینی جمعی زرتشتیان به شمار می آید. پرسش های پژوهش عبارتند از اینکه ابزار آیینی در مراسم خوانش یسنا چه اندیشه های اساطیری را برای ما آشکار می کنند؛ و اینکه چگونه می توان از پس نمودهای عینی اندیشه ها در مراسم مذکور به باورهای نهفته در آنها پی برد. روش های مورد استفاده عبارتند از مطالعه میدانی: شرکت در مراسم خواندن اوستا، تهیه عکس از ابزارها و مصاحبه با موبدان برگزارکننده مراسم؛ مطالعه کتابخانه ای: بررسی پیشینه باورهای زرتشتی، شناخت اساطیر زرتشتی؛ و در نهایت بررسی تحلیلی برای شناخت شیوه های جلوه اسطوره ها و باورها در ابزار آیینی است که در متن مقاله پس از معرفی هر کدام از ابزار آیینی آمده است. با بررسی های انجام شده امکان درک اسطوره های جاری در اندیشه پیروان آیین زرتشتی از ابتدای شکل گیری این دین و آیین هایش از طریق مطالعه ظروف مذکور تا حد زیادی ممکن شد. از یافته های تحقیقی می توان به این اشاره کرد که زرتشتیان چگونه در آیینی که آن را راهی برای کمک به برقراری نظم جهانی می دانسته اند، عناصری را گنجانده اند که در راستای هدف برگزاری آن مراسم، یعنی همان برقراری نظم کیهانی باشد. آیین های زرتشتی و به خصوص آیین های نیایشی آن، آیین هایی بسیار پرزحمت و دقیق اند و به ابزار و آلات و ظروف و اعمال و نیایش های خاصی برای برگزاری آنها نیاز است. شاید در نگاه اول عجیب به نظر برسد اما هرکدام از قطعات موجود در آیین های زرتشتی و نیز هریک از اعمال آیینی مرتبط با آنها از پیشینه ای اساطیری برخوردار است و درواقع شکلی نمادین از حقیقتی عظیم تر محسوب می شود.