زهره علیخانی

با توجه به ارتباط همیشگی زندگی تودة مردم با مفهوم جبر و اختیار، و نیز اهمیت ذاتی این مفهوم در حیطة دین، و با عطف نظر به توانایی رسانه ها در برساخت روایت تودة مردم از نظام اسباب هستی و همچنین با در نظر گرفتن روابط دین، دولت و تلویزیون در ایران، این تحقیق در پی پاسخگویی به این سؤال برآمده است که در سریال نمونة تحقیق که جزء سریال های مذهبی عامه پسند است از مفهوم اختیار چه برساخت معنایی ای به مخاطب ارائه می شود. لذا ابتدا یک معرفی اجمالی از مفهوم اختیار در اندیشة اسلامی و دال های آن که امکان بازشناسی فضای تخاصم میان جبر مطلق و اختیار مطلق در بخش عملی تحقیق را فراهم می آورد، ارائه شده است. با اتخاذ رویکرد نظری بازنمایی برساختی، ترکیبی از رویکردهای تحلیل گفتمان برای تحلیل دیالوگ های سریال دربارة اختیار انسان و نیز الگوی تحلیل کنشگر گریماس برای تحلیل ساختار اساسی کنشگری در سریال استفاده شده است. با ترسیم جداول کنشگران پی رفت های آغازین و پایانی و نیز نمودار شماتیک آنها نشان داده شده است که سریال به لحاظ روایی و گفتمانی متمایل به گفتمانی جبرگراست. در این مجموعه، نوع توالی روایی و نیز الگوی کنشگری جبری وجود دارد، و سریال خودش را حول دال کیفرانگاری سختی ها و پاداش انگاری خوشی ها متعیّن می سازد؛ و دو دال تقدیرگرایی و خواب محوری را در حوزة گفتمانی خود جذب و دال تأثیرگذاری ساختارهای اجتماعی را طرد می کند.

با توجه به ارتباط همیشگی زندگی توده مردم با مفاهیم جبر و اختیار، و نیز اهمیت ذاتی این مفهوم در حیطه دین، و با عطف نظر به توانایی رسانه ها در برساخت روایت توده مردم از نظام اسباب هستی این تحقیق در پی پاسخگویی به این سؤال برآمده است که در مجموعه تلویزیونی نمونه تحقیق از مفهوم اختیار چه برساخت معنایی ای به مخاطب ارائه می شود. لذا ابتدا یک معرفی اجمالی از مفهوم اختیار در اندیشه اسلامی و دال های آن که امکان بازشناسی فضای تخاصم میان جبر مطلق و اختیار مطلق در بخش عملی تحقیق را فراهم می آورد، ارائه شده است. با اتخاذ رویکرد نظری بازنمایی برساختی، ترکیبی از رویکردهای تحلیل گفتمان برای تحلیل گفتگوهای مجموعه درباره اختیار انسان و نیز الگوی تحلیل کنشگر گریماس برای تحلیل ساختار اساسی کنشگری در مجموعه استفاده شده است. با ترسیم نمودار شماتیک کنشگران پی رفت های آغازین و پایانی نشان داده شده است که مجموعه (تلویزیونی) به لحاظ روایی و گفتمانی متمایل به گفتمانی جبرگراست. مجموعه (تلویزیونی) با در مرکز قرار دادن قدرت الهی در ساختار داستانی و نیز گفتگو های شخصیت ها به گفتمان کلی جبر نزدیک می شود و این دال تمامی دال های دیگر را در جاذبه معنایی خود معین و بامعنا می گرداند. دال های خواب، کیفرانگاری سختی ها و پاداش انگاری خوشی ها، تقدیرگرایی، جامعیت نصّ دینی، نظم جهان و سنت اجتماعی در مجموعه (تلویزیونی) تأیید و دال های پرسشگری، روش تعقلی و فلسفی و نیز اثرگذاری ساختارهای اجتماعی طرد شده و به طور کلی گفتمان فلسفی و نیز گزاره های اختیار نفی می شود. به ارتباط هرکدام از این دال ها با گزاره های گفتمانی اختیار در بخش تحلیل داده ها پرداخته شده است.

بر اساس مطالعات جریان های خبری افریقا همواره از مناطق مورد توجه اخبار بوده است. با توجه به قدرت تصاویر در ژانر خبر، و نیز با در نظر گرفتن هدف سازمانی شبکه تلویزیونی پرس تی وی، در این تحقیق به بررسی تصاویر مربوط به قاره افریقا در وبسایت پرس تی وی با استفاده از رویکرد مطالعات پساا ستعماری پرداخته شده است. مطالعات پسا استعماری به دنبال فهم وضعیت کنونی کشور های موسوم به جهان سوم از طریق تبیین انتقادی شرایط تاریخی اجتماعی است. برای این تحلیل از روش کیفی استفاده شده است. شیوه تحلیل در این مقاله تحلیل ایدئولوژیک برگر با رویکرد «اول متن»ب ه تصویر بوده است، و بنابراین مواد تحلیل ایدئولوژیک نیز از طریق توصیف آیکونوگرافیک تهیه شده است. تحلیل یافته های تحقیق نشان می دهد که تروریسم، جنگ و خشونت، فقر، اسطوره سفید، ناتوانی در ایجاد دموکراسی مولفه های مهم در تصاویر این وبسایت بوده است. این مولفه ها با مفاهیم شرق شناسانه درباره قاره افریقا عجین بوده و دو دسته کلی از کلیشه ها یعنی کلیت منفی و دیگری ناجی در این تصاویر وجود دارد. بنابراین می توان گفت که تصویر ارایه شده از افریقا عمدتا با آن چه مطالعات پساا ستعماری هشدار می دهد، همخوانی دارد.

موضوع شادی و کنش های شاد در حوزه عمومی ایرانی همواره مورد بحث قرار گرفته است. گذشته از انطباق مصادیق شادی مصطلح میان فقها،با پروبلماتیک شادی در ادبیات جامعه شناسان ایرانی و عامه مردم،در حوزه عمومی ایرانی تشیع به دلیل خاستگاه تاریخی و هویتی در بسیاری از موارد به عنوان شکل دهنده کنترل بر شادی دانسته شده است. پنج دال اساسی گفتمان فقهی که در اشتراک با کنش های شاد و جشنی است موسیقی،رقص،نوشخواری،اختلاط زن و مرد،و بازی و شرط بندی هستند. از آن جا تلویزیون ایران وضعیتی ویژه در روابط سه جانبه میان دین،دولت و وسایل ارتباط جمعی دارد،نگاهی گفتمانی به وضعیت شادی در برنامه های اعیاد می تواند نسبت گفتمانی شادی با حوزه های اجتماعی را روشن سازد. در ابتدا و برای مشخص شدن ساختار کلی توزیع برنامه ها در تلویزیون می توان این پرسش را مطرح کرد که در ایامی که فرهنگ رسمی به عنوان موسم شادی کردن معرفی می کند توزیع برنامه ها به لحاظ کمّی چه ساختاری دارد.این تحلیل گونه شناسی برنامه های ایام شاد در تلویزیون را به دست می دهد و علاوه بر این به نحو آشکاری بیانگر تنوعی ویژه در زیرگروه های موضوعی مرتبط با امور عمومی و مذهب است. از دیگر ویژگی های مهم این کنداکتور درهم امیزی موضوع مذهب با موسیقی است. بلحاظ توزیع عمومی/تجاری،تلویزیون در مجموعِ دوشبکه کنداکتوری به شدت قطبی شده دارد. رقیب برنامه هایی که در خوشه مربوط به شادی های عرفی قرار می گیرند بیش از همه برنامه های مربوط به امور عمومی و سیاسی است.این تحلیل همچنین می تواند تا حدودی نشان دهد که در مورد برخی دال های شادی کنترل و حذف سیستماتیک اتفاق افتاده است.

مطالعات پسااستعماری از حوزه های مطالعاتی جدید درباره مسائل کشورهای جهان سوم است. این نگرش انتقادی به مجموعه ای از رهیافت های نظری اشاره دارد که با تأکید بر پیامدهای استعمارگرایی به تحلیل گفتمان استعماری می پردازد. طبق این رویکرد، غرب آگاهانه با تعریف شرق به عنوان دیگری غیر متمدن، آن را به حاشیه رانده است. هدف مطالعات پسااستعماری دخالت در گفتمان های استعماری و از هم گسستن آنها است، اما نباید به نقد صرف گفتمان استعماری اکتفا کرد بلکه باید «نقد از خود» را به این موضوع افزود تا از این طریق بتوان به راه حل انتقادی دست یافت. در این پژوهش، دانشجویان به عنوان بخشی از طیف روشنفکری جامعه مدنظر ما بوده اند و بدین منظور ایمیل های غیرشخصی تعداد 40 نفر از دانشجویان دانشگاه تهران مورد بررسی قرار گرفته و نمونه های زیادی از ایمیل هایی که دارای محور مقایسه ای نسبت به ایرانی و غیرایرانی بوده اند با شیوه هدفمند انتخاب شده و با رویکرد مطالعات پسااستعماری مورد مداقه قرار گرفته اند. پس از مطالعه ایمیل ها با روش تحلیل گفتمان انتقادی به روش فرکلاف، این نتیجه به دست می آید که سه مؤلفه کلیت سازی، ناهمزمان سازی و منفی سازی بر این ایمیل ها حاکم است که با گفتمان شرق شناسی مطابقت دارد. از این رو می توان گفت که گفتمان شرق شناسانه در میان تعداد متنابهی از ایمیل های دانشجویان دانشگاه تهران وجود دارد و جمعی از نخبگان جامعه، دست کم در عرصه نمادین، گفتمان استعمار درباره فرودستی خود را پذیرفته اند.

در جهان بصری امروز، فیلم های مستند می توانند جنبه هایی از زیست انسان، تلقی اجتماع و نگرش تمدن بشری را درباره آن آشکار کنند. هر چارچوبی موضوعات زیست محیطی را به شیوه ای روایت و چارچوب بندی می کند. همچنین هر چارچوبی تأثیرهای متفاوتی بر رفتارهای مسئولانه در موضوع محیط زیست دارد و می تواند نشانه ای از نگرش اجتماعی یا رسانه ای به موضوع باشد. این پژوهش به کمک نظریه و روش تحلیل چارچوب، به تحلیل 22 فیلم مستند دهه های 1380 و 1390 می پردازد تا به این سؤال پاسخ دهد که مستندهای بحران آب در ایران چگونه این موضوع را در چارچوب عدالت زیست محیطی قرار می دهند و این چارچوب را به چه نحو و با چه جزئیاتی ارائه می کنند. این تحلیل نشان می دهد چارچوب عدالت زیست محیطی در این فیلم ها فراوانی چندانی ندارد. در آن دسته از فیلم هایی که موضوع را در چارچوب عدالت زیست محیطی ارائه می کنند، محور «نابرابری در علل اجتماعی شرایط زیست محیطی» مبتنی بر دلایل طبیعی و مقصردانستن محیط زیست به مثابه امری خودبنیاد، مستقل، قدرتمند و خارج از اختیار انسان بدون اشاره به دلایل انسان ساز خشکسالی است. این چارچوب در ضلع «نابرابری در تبعات شرایط زیست محیطی»، تقسیم نابرابر منافع توسعه یا تغییرات اقلیمی را با نشان دادن جزئیات زیست مردم محلی و با مقایسه وضعیت پیش و پس از لحظه فاجعه در زندگی آنان نشان می دهند. در اینجا محیط زیست «منبع استفاده» مردم است که به نحو نابرابر نقصان یافته است و مردم آسیب دیده مردمی ناتوان و منفعل اند. محور «نابرابری در عواقب سیاست ها و مدیریت های زیست محیطی» غایب است و مشکلات و تنازع اجتماعی بر سر سیاست های جبرانی محیط زیستی در چارچوب ارائه مستندها جایی ندارد. چارچوب کلی مستندها در تعریف «ما و دیگری» اغلب براساس تقسیمی جغرافیایی در درون یک واحد ملی بنا شده است.

هدفاین پژوهش تطبیق الگوی حوزه عمومی هابرماس با وبلاگ های سیاسی- اجتماعی در ایران است. بدین منظور 5 وبلاگ فعال در عرصه فضای سایبر به صورت هدفمند انتخاب و با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی مورد مطالعه قرار گرفتند. یافته های این تحقیق نشان می دهد که اگر چه فضای وبلاگ ها به افزایش دسترسی به اطلاعات منجر می شود اما این مسئله بیشتر جنبه کمی دارد و از لحاظ کیفی تاثیر چندانی ندارد. حتی می توان گفت در وبلاگ ها ما شاهد تکه تکه شدن اطلاعات هستیم به این معنا که در فضای وبلاگ ها همه می نویسند و صحبت می کنند اما کسی خواننده یا شنونده نیست و بیشتر مطالب وبلاگ ها دست نخورده باقی می مانند. از نتایج دیگر این تحقیق می توان به این امر اشاره کرد که با وجود آنکه این امکان وجود دارد که افراد نظر بدهند اما این عامل هم نتوانسته کمکی به شکل گیری گفت وگو به عنوان یکی از اهداف حوزه عمومی کند. البته اگر نگرش انتقادی را به عنوان یکی از مولفه های حوزه عمومی در نظر بگیریم، وبلاگ ها از این لحاظ توانسته اند در شکل گیری حوزه عمومی نقشی مفیدی ایفا کنند. میزان بالای فیلترینگ در وبلاگ ها به خوبی مشروعیت نگرش انتقادی را نشان می دهد. در نهایت می توان گفت که اگرچه وبلاگ ها دارای توانایی ها و امکاناتی برای احیاء حوزه عمومی هستند اما در عمل کمکی به ایجاد حوزه عمومی نکرده اند.

خودجنسی سازی زمانی اتفاق می افتد که فرد، ایده ی اصلی جنسی کردن یعنی اهمیت به ویژگی های ظاهری و جذابیت های جنسی را در خود درونی کند. توجهات عمومی و پژوهشی عمدتا محدود به جنسی سازی آن از سوی دیگران بوده و به ورود فاعلیت کودکان در فرایند خودجنسی سازی توجهی نشده است؛ این در حالی است که اینترنت فضاهایی جدید برای مسیر جنسی سازی و خودجنسی سازی کودکان پدید آورده است که از آن جمله مشارکت کودکان در تولید متن در شبکه های اجتماعی است. تحلیل پست های بخشی از کودکان دختر فعال در شبکه اجتماعی ایرانی آپارات با روش نشانه شناسی فیسک نشان می دهد این کودکان با «اجرا»هایشان با یک واسطه متنی در تلاش ا ند تا خود را به شکلی ایده ال برای دیگری همیشه موجود ارایه دهند و ایده زن جنسی یک صورتبندی ایدئولوژیک در پرکتیس روزمره این کودکان در این شبکه اجتماعی است. این صورتبندی از طریق کنار هم آیی چندان دال اساسی شامل ترجیح زنانگی جنسی به مثابه ی امر ایده آل در برابر دخترانگی، زیبایی در چارچوب استانداردهای جنسی، اغواگری، زیست روزمره جنسی شده و کارگزاری در بازار جنسی سازی شکل می گیرد.

تغییرات اقلیمی یکی از مهم ترین چالش های زیست محیطی عصر حاضر است که بر سر مسئله بودن آن، توافق جهانی وجود دارد. بر اساس این اجماع جهانی و با توجه به ماهیت گسترده، چندلایه و درهم تنیدهٔ این معضل، علوم طبیعی به تنهایی قادر به حل آن نخواهد بود و نیاز به نقش آفرینی علوم دیگر از جمله علوم انسانی نیز دیده می شود. یکی از شاخه های علوم انسانی که می تواند در این زمینه موثر واقع شود، علوم اجتماعی به معنای عام و علوم ارتباطات به معنای خاص آن است. مسئلهٔ این پژوهش آن است که مطالعات ارتباطی چگونه می تواند به عنوان یک حوزهٔ میان رشته ای در علوم انسانی، به حل مسئلهٔ تغییرات اقلیمی کمک نماید. بدین منظور، در این پژوهش ابتدا چیستی مسئلهٔ تغییرات اقلیمی، ابعاد مختلف آن و به صورت خاص، بحث عدالت اقلیمی مورد توجه قرار گرفته است. سپس اهمیت و جایگاه ارتباطات و رسانه در مسئلهٔ تغییرات اقلیمی مورد بحث قرار گرفته است. رسانه ها به عنوان واسطه ای میان دانش علمی، سیاستگذاران و افکار عمومی، می توانند با طراحی موثر پیام های زیست محیطی، به ویژه از طریق چارچوب بندی، ادراک عمومی از مسئلهٔ تغییرات اقلیمی را شکل داده و سبب شوند شهروندان و سیاستگذاران این مسئله را به عنوان یک تهدید جدی تلقی کنند. در نتیجه، حل این معضل به مسئله ای دارای اولویت در مطالبات عمومی و دستورکار مسئولان مربوطه قرار خواهد گرفت و می تواند تسهیل گر کاهش سرعت تغییرات اقلیمی و پیامدهای ناشی از آن باشد. مرور تحقیقات انجام شده در این حوزه، بیانگر آن است که در اغلب کشورهای توسعه یافته، ارتباطات و رسانه ها هم در عرصه عمل و هم در عرصه تحقیقات، به عنوان یکی از عناصر مهم مسئلهٔ تغییرات اقلیمی مورد پذیرش قرار گرفته اند، اما در جامعهٔ ایران در هیچ سطحی، توجهی به نسبت رسانه ها و ارتباطات با تغییرات اقلیمی صورت نگرفته است. با توجه به نقش ایران در تولید گازهای گلخانه ای وشرایط سیاسی-اجتماعی ایران امروز، ضروری است این حوزهٔ نوپا بیش از پیش مورد توجه پژوهشگران علوم اجتماعی قرار گیرد.