زینب فرخی

گُپْتی های بهاونگر هند، نمونه ای نامعلوم از تقیّه اند و چالشی برای طبقه بندی های سنّتی هویّت دینی در جنوب آسیا. تقیّه غالباً توسط گروه های اقلیّت یا مسلمانانِ در مضیقه که از افشای اعتقادات واقعی خویش بیم دارند، انجام می گیرد. از چشم انداز تاریخی، شیعیان، چه اثناعشری و چه اسماعیلی، به طور معمول خود را در زیّ تسنّن، که شکل دهنده جماعت اکثریّت اند، پنهان داشته اند. سوال اصلی تحقیق این است که نحوه تقیه گُپتی ها چگونه است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد گُپْتی ها که پیروان امام اسماعیلی اند و نامشان نیز به معنای  پنهان یا مخفی است، نه در لباس اهل سنّت، که در کسوت هندوان پنهان می شوند. عمل تقیّه گُپْتی ها به دلیل دیگری نیز استثنایی است: هندوئیسم صرفاً پوششی برای پیشگیری از پیامدهای زیانبار نیست، بلکه بخشی جدایی ناپذیر از نظام اعتقادی و هویّتی گُپْتی ها، و اساس اعتقاد ایشان به آقاخان، نه تنها به عنوان امام، بلکه در جایگاه اَوتار عصر حاضر است.

عطاملک جوینی تاریخ جهانگشای خود را با شادمانی از نابودی اسماعیلیان در الموت توسط مغولان به پایان رساند. در طول قرن های پیاپی، مورخان می پنداشتند این جماعت از میان رفته است. با این حال، امروزه جماعت های اسماعیلی در بسیاری از نقاط جهان حضور و رشد دارند. در نبود هیچ گونه روایت تاریخی پایدار، زیرشاخه ای با عنوان «تاریخ نگاری فرعی» (subaltern historiography) روش هایی برای بررسی بقای این جماعت در اختیار می نهد. ازین رو، این مقاله در راستای روش توصیفی-تحلیلی، نه تنها از منابع تاریخی، بلکه از رساله های اعتقادی، شعر و آثار مشابه برای برجسته کردن نقش تقیه در پایداری جماعت اسماعیلی در امتداد قرن ها بهره می گیرد و معانی چندوجهی این اصطلاح را باز می نمایاند. این مطالعه روشن می کند که چگونه این روش بقا و خودشناسی، به جماعت های باطن گرا همچون اسماعیلیان امکان داد تا در میان دیگرانی زندگی کنند که اخلاق و منش معنوی متفاوتی داشتند یا آشکارا دشمن و بدخواهشان بودند. همچنین، خطرات منبعث از این رویه بر هویت فردی را به بحث می کشد.

مفهوم روزهای آفرینِش، که در روز مُقدّس هَفتم یا سَبّت، به منتهای اوج خود نیل می یابد، در هرسه مذاهبِ ابراهیمی حضور گسترده ای دارد. با وجود این که شماری از مؤمنان استنباط موثق و صحیحی از این روزها داشتند، دیگر متورعان اِبرام می ورزیدند که این آموزه، معنای باطنی ژرفی داشته است. به واقع، در سُنّت اسلامی، کسانی که از نقش عقل برای مکاشفه ایمان و کتاب مقدس پشتیبانی می کنند، از کاربرد تأویل نیز حمایت می نمایند. به عبارتی دقیق تر، واژه عربی تأویل، دلالت به بازگشت یا رجعت به مبدأ یا منبع چیزی دارد. اسماعیلیان، در مقام یکی از دو شُعَب اصلی شیعیان، از سرآمدان و حامیان شاخص و برجسته تأویل محسوب می شوند. در این راستا، مقاله حاضر به بررسی چگونگی وقوع آفرینش و رابطه آن با سلسله مراتب دین (حدود دین)، در مقام پیشوا و هادی مؤمنان به سوی رستگاری غایی، در اندیشه حکیم ناصر خسرو، شاعر شهیر فارسی و یکی از بزرگان و رجال اسماعیلی، می پردازد.