چاپخانه خراسان

هدف پژوهش: این مقاله با هدف واکاوی فرآیند ورود و تثبیت فناوری چاپ سربی در مشهد اواخر دوره قاجار، تلاش دارد تا مفهوم‌سازی همه‌جانبه‌ای از نقش چاپخانه‌های سربی در شکل‌دهی فضای فرهنگی، سیاسی و رسانه‌ای شهر ارائه دهد. همچنین، چالش‌های بومی‌سازی و نقش فعالان و تعامل چاپخانه‌های طوس و خراسان با نهادهای سنتی محلی، مورد توجه قرار گرفته‌اند. روش پژوهش: این پژوهش بر مبنای روش توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع آرشیوی سامان یافته است. علاوه بر داده‌های کمّی مرتبط با دوره فعالیت چاپخانه‌ها، زمینه‌یابی تاریخی جهت فهم نقش فرهنگی-اجتماعی مطبوعات و کتاب‌های منتشرشده در مشهد مورد توجه است. هدف از این رویکرد، ارائه تصویری جامع و مستند از ورود، استقرار و تأثیر چاپ سربی در مشهد دوره قاجار است؛ تصویری که می‌تواند الگویی برای مطالعات مشابه ارائه دهد. یافته‌های پژوهش: با ورود دیرهنگام چاپ سربی به مشهد (1320ق)، دو چاپخانه طوس و خراسان، به‌ عنوان عاملی اصلی تجدید ساختار فرهنگ چاپ و اطلاع‌رسانی مشهد عمل نموده و توانستند با نوآوری فنی و تعامل با نهادهای سنتی، چالش‌های ابتدایی را رفع کنند. چاپ سربی زمینه‌ساز تحولاتی همچون: توسعه روزنامه‌ها، افزایش تنوع مطالب و انتشار متون با رویکردهای عمدتاً سیاسی و اجتماعی شد. این‌گونه از چاپ غالباً با اتکا بر سرمایه انسانی بومی و شبکه‌های محلی به‌ جای حمایت‌های دولتی، نقش بنیادی در ایجاد فضای ارتباطی مدرن و پویا برای نشر اندیشه‌های پسامشروطه در مشهد داشت، چنان که تنوع درون‌مایه‌های آثار نمایانگر گسترش نگرش‌های گوناگون و شکل‌گیری گفتمان‌های جدید است. نتیجه‌گیری: عبور از چاپ سنگی به سربی در مشهد نماد گذار از سنت به مدرنیته بود. اقبال به چاپ سربی در راستای پاسخ به نیازهای اداری و مطبوعاتی، موجب تسریع تحولات رسانه‌ای شد. چاپ سربی با محوریت چاپخانه‌های طوس و خراسان به ‌مثابۀ یکی از عناصر اصلی تحولات فرهنگی، مدنی و سیاسی، بر گفتمان جمعی مشهد تأثیر نهاد، چنان که این چاپخانه‌ها در شکل‌گیری فضای عمومی و تولید انتقادات اجتماعی نقش کلیدی ایفا کردند. این ظهور و استقرار، بخشی از فرآیند بازسازی فرهنگی و تلفیق فناوری، قدرت و هویت در مسیر مدرنیزاسیون بود.