حساب های ملی انتقالات

طبق «نظریه اول گذار جمعیتی» که تحولات حجم، رشد و ساختار سنی جمعیت جوامع را تبیین می کند، در ایران این گذار به مرحله سوم یعنی کاهش توأم نرخ باروری و نرخ مرگ و میر رسیده و ساختار سنی جمعیت در مرحله میانسالی قرار گرفته است. در چنین شرایطی، با رسیدن سهم جمعیت مولّد یا بالقوه فعال از نظر اقتصادی (سهم جمعیت 15 تا 64 ساله) به میزان های حداکثری خود یعنی حدود 70 درصد کل جمعیت کشور، «پنجره فرصت جمعیتی» در ایران فراهم گردیده و به فعل در آمدن این فرصت، مستلزم توجه ویژه به نقش تغییرات ساختار سنی در «چرخه عمر اقتصادی» و سیاست گذاری و برنامه ریزی شایسته، برای بهره گیری هرچه بیشتر از آن است. سود جمعیتی طی دو مرحله اتفاق می افتد که «سود جمعیتی اول» به دورانِ به حداکثر رسیدن نیروی کار و رشد مثبت «نسبت حمایت» مرتبط است و «سود جمعیتی دوم» به افزایش «بهره وریِ نیروی کار» و دورانِ سالمندی جمعیت و افزایش انگیزه پس انداز در میان این بخش از جمعیت مربوط می باشد. در این مقاله پس از مرور مختصری بر مبانی نظری سود جمعیتی، محاسبات لازم برای ایران ارائه می شود، که نشان می دهد زمینه سود جمعیتی اول به مدت حدوداً 40 سال از اواسط دهه 1360 تا اواسط دهه 1410 فراهم شده است. همچنین طبق نتایج به دست آمده، در مقاطع میانی دوره زمانی مذکور، تا بیشینه ای در حدود 2.3 درصد از رقم مربوط به رشد اقتصادی ایران (بدون در نظر گرفتن تأثیر سایر عوامل) به سود جمعیتی اول اختصاص داشته است. پس از این دوره، زمینه سود جمعیتی دوم در ایران آغاز می شود. نکته حائز اهمیت این است که هیچیک از دو مرحله سود جمعیتی، به خودی خود رخ نمی دهد و اساساً شرایط بالقوه ای است که صرفاً با سیاست گذاری و برنامه ریزی مؤثر و متناسب با هر دوران می تواند به فعل درآید.

از آغاز کاهش باروری و در نتیجه کاهش نرخ رشد جمعیت ایران حداقل سه دهه گذشته است و در مورد اثر این تغییرات، خصوصاً تغییرات ساختار سنی بر اقتصاد ایران همچنان ناشناخته هایی وجود دارد. هدف از این پژوهش، سنجش و تحلیل اثر خالص و مستقیم این تغییرات بر رشد اقتصادی ایران، یعنی سود جمعیتی اول است. برای این کار، از روش متعارف در "حساب های ملی انتقالات" و نمایه سنی مصرف و درآمد از برآوردهای "حساب های ملی انتقالات ایران"  استفاده شده است. برآوردهای سود جمعیتی اول، سه مرحله متمایز ولی مرتبط را آشکار می کند. سود جمعیتی اول در دو مرحله اول و سوم، به ترتیب به دلیل افزایش جمعیت کودکان و سالمندان، منفی است و تنها در مرحله میانی (مرحله گذار) مثبت می شود. براساس نتایج این مطالعه، سهم سال های سالمندی از کسری چرخه عمر ایرانیان تا میانه قرن پانزدهم ه.ش. از حدود 10 درصد به بیش از 50 درصد خواهد رسید. اثرات مطلوب تغییر در ساختار سنی جمعیت ایران به شکل سود جمعیتی اول تا دهه اول قرن پانزدهم ه.ش. خاتمه خواهد یافت؛ هرچند تغییرات جمعیتی پنجره های دیگری از سود جمعیتی (رشد بهره وری) را خواهد گشود که بهره برداری از آن نیازمند برنامه ریزی و سیاست گذاری اجتماعی- اقتصادی است.

یک وجه مهم از رشد اقتصادی که به طور غیرمستقیم و مستقیم با دگرگونی های جمعیتی به خصوص ساختار سنی مرتبط است بهره وری نیروی کار است که با سطح سرمایه گذاری در آموزش و سلامت رابطه مستقیمی دارد. پژوهش حاضر با هدف بررسی سطح و روند سرمایه گذاری سرمایه انسانی در نقاط شهری ایران و رابطه آن با تغییرات جمعیتی انجام شده است. پس از ساختن نمایه های سنی مصرف آموزش و سلامت از منابع بخش خصوصی و عمومی، تغییرات سن- زمان با استفاده از روش لی-کارتر مدل سازی و تحلیل شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که سهم بخش عمومی (دولت) در آموزش در مقاطع ابتدایی در دهه 1390 افزایش یافته، اما هزینه های دانشگاهی عمدتاً بر دوش خانوار بوده تا دولت. مقایسه بخش سلامت و آموزش بین دولت و خانوار حاکی از آن است که در حالی که دولت به خصوص در سال های اخیر عمدتاً بر هزینه های آموزش تکیه کرده، عمده هزینه های سلامت کودکان بر دوش خانوار است. مقایسه کوهورت های متولدین مختلف نیز نشان می دهد که بر خلاف کوهورت های قدیمی تر که هزینه آموزش آنها بر دوش خانوار بوده در کوهورت های جدید این هزینه بیشتر از سوی دولت پرداخت می شود. در نتیجه، یافته های بخش نسلی تا حد زیادی یافته های بخش مقطعی را تأیید می کند.