کرگدن

فریبا کلهر در مجموعه ی سفرهای کرگدن از شخصیتی تنها سخن می گوید که سفری درونی و رازآلود دارد. می توان گفت آنچه داستان ها را بهم پیوند می دهد تلاش شخصیت های مختلف (قو، پری، شاپرک، آهو) برای برقراریِ ارتباط عاشقانه یا دوستانه با کرگدنی است که به ندرت از لاک خود بیرون می آید. هدف این پژوهش بررسی جایگاه مجموعه سفرهای کرگدن، در قلمروِ کتاب های تصویری داستانی است. جایگاه این مجموعه با توجه به مفهوم به کل رسیدن که خسرونژاد بدان اشاره دارد مشخص می شود. در این پژوهش به انواع ارتباط واژه و تصویر که نیکولایوا و اسکات برشمرده اند اشاره و مفهوم به کل رسیدن با توجه به این ارتباط ها بررسی می شود. در بررسی کتاب های این مجموعه با رویکردی توصیفی-تحلیلی، ابتدا به این مسئله پرداخته می شود که متن واژگانی بدون حضور متن تصویری، چه داستانی روایت می کند، و سپس برهم کنش واژه و تصویر بررسی خواهد شد، تفاوت بین روایت واژگانی، و روایت واژگانی-تصویری برشمرده خواهد شد. ارتباط های افزایشی و تقابلی موجود در سفرهای کرگدن آثار این مجموعه و نیز خود مجموعه را به کلی فراتر از اجزا نزدیک کرده اند.

«تک شاخ» یکی از نقشمایه های جانوری در هنر اسلامی است که به غیراز متون جانورشناسی و جغرافیا، ردپای آن را می توان در نگاره های شاهنامه جست و جو کرد. قهرمانانی مانند گشتاسپ، اسفندیار، اسکندر و بهرام گور در نبرد با موجودی تک شاخ تصویر شده اند که در برخی نسخه ها کرگ و در برخی دیگر گرگ ثبت شده است. «کرگ» در زبان پهلوی، واژه ای وام گرفته از ادبیات سانسکریت و به معنی تک شاخ است. جالب توجه است که در نگاره های شاهنامه ، تصاویر کرگدن متفاوت از مشخصات ظاهری این جانور ترسیم شده اند. هم زمان با تأثیرات هنر چین در نقاشی ایرانی، نقشمایه دیگری نیز در شاهنامه های سده های میانی ظاهر می شود که کایلین یا کرگدن چینی نام دارد. هدف از این پژوهش، بررسی و تحلیل نقشمایه تک شاخ در نگاره های موردبررسی است که به شکل حیوانات گوناگون، ازجمله گرگ، شیر، غزال، بز کوهی، کایلین و کرگدن نشان داده شده اند و گاه ماهیت خیالی به خود گرفته و گاه به شمایل واقعی حیوان یا کرگدن نزدیک تر شده اند. سه سؤال اصلی این مقاله عبارت است از: 1. تکوین نقشمایه تک شاخ در نگاره های شاهنامه های سده های هشتم تا دهم هجری چگونه بوده است. 2. چه ارتباطی میان نقشمایه تک شاخ در نگاره های شاهنامه با کایلین یا کرگدن چینی وجود دارد؟ 3. چرا باوجود توصیفات دقیق و جانور شناسانه از کرگدن که در منابع اسلامی یا متون فارسی ذکرشده، نگارگرِ صحنه های نبرد با کرگ، به این توصیفات بی اعتنا باقی مانده است؟ این پژوهش از نوع بنیادی و روش به کاررفته در آن، از نوع توصیفی-تحقیقی با رویکرد تحلیلی است. همچنین، ضمن بررسی پژوهش های پیشین در حوزه تاریخ نگارگری ایران و ادبیات، از منابع کتابخانه ای و مشاهده نگاره ها در وب گاه های موزه ها و کتاب های مختلف بهره برده است. پس از بررسی هجده نگاره از شاهنامه ، تصاویر متنوع و متفاوتی از تک شاخ جمع آوری شد که در سده های هشتم تا دهم هجری تصویر شده اند. برخی از این تصاویر ماهیت خیالی دارند و برخی دیگر درک واقع گرایانه تری نسبت از کرگدن ارائه می دهند. به عنوان نمونه، تصاویر تک شاخ از حدود سال 950 ق به تصویر واقع گرای کرگدن نزدیک تر می شوند، هرچند در همان سال ها، تصاویر خیالی از تک شاخ همچنان تصویر شده است که می توان آن را ناشی از تقلید نگارگران از الگوهای در دسترس تلقی کرد. یکی از دلایل این تنوع، تأثیرپذیری از سنت های تصویری چینی است که در برخی شاهنامه ها موجب نزدیکی نقشمایه تک شاخ با کایلین می شود. از سوی دیگر، توصیفات مبهم و گاه متناقض نویسندگان مسلمان در وصف کرگدن، سبب شده است که نگارگر درک جامع و مستندی از این جانور نداشته باشد و به ورطه خیال روی آورد. علاوه بر این ها، کتابت و خوانش برخی از کاتبان شاهنامه که کلمه «کرگ» را «گرگ» خوانده و نوشته اند عامل دیگری برای تصوری خیالی از نقشمایه تک شاخ عنوان شده است.