کتابخانه مجازی

با افزایش انتشار و تولید اطّلاعات به شکل الکترونیکی و فراهم آوردن زیرساخت های لازم برای دردسترس قراردادن موجودی مخازن کتابخانه ها از طریق شبکه های رایانه ای، نوع دیگری از کتابخانه ها تحت عنوان «کتابخانه های مجازی» یا «کتابخانه های نامرئی» پا به عرصه وجود گذاشته اند. آشنایی کتابداران و اطّلاع رسانان با فرایند کار و طرز عمل این نوع کتابخانه ها میتواند کمک شایانی به رشد و ارتقای سطح علمی آنها داشته باشد. در این مقاله فرایند گردآوری، دسترس پذیر ساختن و ارائه اطّلاعات در یک کتابخانه مجازی به صورت مختصر ارائه میشود. هدف از ارائه آن آشنایی به طرز کار و مراحل پردازش اطّلاعات در کتابخانه های مجازی است که دورنمایی از فعالیت های داخلی و روند انجام کار را پیش روی خواننده قرار میدهد.

در این نوشته امکانات فنی و شرایطی که راه اندازی کلاس مجازی، دانشگاه مجازی و کتابخانه مجازی را وارد محیط های آکادمیک کرده است، مورد توجه قرار گرفته اند. چالشهای نظام آموزشی در عصر اطّلاعات، نمودهای مختلف آموزش مجازی، چشم اندازها، کارکردها، سیر تکوین و عوامل تسریعکننده روند آموزش مجازی، مورد توجه قرار گرفته است. راهکارهای جهانی و تفاوتهای بین دانشگاه سنتی و دانشگاه مجازی تشریح شده، سه نمونه از دانشگاههای مجازی معرفی شده است. ساختار دانشگاه مجازی، ویژگیهای کارکردی کلاس مجازی، مزیتها و عیبهای محیط های آموزشی مجازی شرح داده شده است. راهبرد اصلی در نظام آموزشی کشور ایران، راهکار اجرایی تحقق آموزش مجازی، از جمله نیاز به برخورداری از کتابخانه مجازی برای ارائه آموزشی با کیفیت در دانشگاه مجازی تشریح شده است.

مقدمه:آموزش مجازی با استفاده از انواع فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی محیط آموزش سنتی را در محیطی مجازی شبیه سازی کرده و برچارچوب و خدمات پشتیبانی از نظام های آموزشی تاثیرات زیادی گذاشته است. خدمات کتابخانه ای یکی از خدمات پشتیبانی است، که چندان مورد توجه طراحان این نظام آموزشی قرارنگرفته است. هدف پژوهش، بررسی دیدگاه مدیران و دانشجویان مراکز آموزش مجازی، راجع به نقش کتابخانه، انواع و شیوه ارائه منابع در کتابخانه مجازی بوده است. روش کار: پژوهش حاضر، یک مطالعه بنیادی- کاربردی است که در سال 93-1392 با ابزار پرسشنامه انجام گرفته است. برای روایی پرسشنامه ها به ده نفر از متخصصین رشته ارسال شد و در نهایت به تایید شش نفر از آن ها رسید و پایایی پرسشنامه مدیران با عدد 79/0 و پرسشنامه دانشجویان با عدد 71/0 مورد تائید قرار گرفت. جامعه پژوهش شامل مدیران و دانشجویان 19مرکز آموزش مجازی دانشگاه های شهر تهران بوده است. یافته ها: در ارتباط با نقش کتابخانه، مدیران «توانمندساختن کاربر» ودانشجویان «پژوهش» را در اولویت اول قرارداده اند. دربین منابع ارائه شده، «پایگاه هاای اطلاعاتی» و«کتاب های درسی» رتبه اول را از دیدگاه هر دو گروه گرفته اند. در ارتباط با شیوه ی ارائه منابع، مدیران «دسترسی به چکیده و اطلاعات کتابشناختی» و دانشجویان « دسترسی به تمام متن منابع» در اولویت اول مورد توجه قرار دادند. نتیجه گیری: براساس یافته ها، از آنجاکه کتابخانه مجازی نقش بسزایی در آموزش مجازی دارد، توجه به اختلاف نظرهای این دو گروه بسیار حائز اهمیت می باشد. لذا، مدیران باید برنامه های خدمات کتابخانه ای خود را در جهت نیازهای دانشجویان ارائه دهند تا جایگاه کتابخانه مجازی درپشتیبانی از آموزش و پژوهش به خوبی نمود پیدا کند.

 رشد سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات موجب حذف موانع زمانی و مکانی در آموزش شده و آموزش مادام العمر را تحقق بخشیده است. امروزه، با رشد صنایع و دوری فیزیکی صنعت و دانشگاه لزوم توجه به این گونه از شیوه یادگیری در آموزش علوم فنی و مهندسی بیشتر احساس می شود. در این مقاله ضمن بیان تاریخچه ای از آموزش از راه دور به عنوان پایه یادگیری الکترونیکی، تعاریف، مزایا و معایب یادگیری الکترونیکی برشمرده و به آموزش مهندسی و چالشهای پیش روی آن پرداخته و در ادامه به زیر ساختارهای این نوع از آموزش از جمله آزمایشگاه و کتابخانه مجازی اشاره شده است؛ در نهایت، برخی از دانشگاههای ارائه کننده آموزشهای الکترونیکی در رشته های فنی و مهندسی در ایران در جدولی آمده و پیشنهادهایی برای بهبود آموزش مهندسی به شیوه الکترونیکی در ایران ارائه شده است.

هدف: هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی چالش های اصلی عدم استفاده از اپلیکیشن های کتابخانه ای است. در این راستا، به سه سوال اساسی پاسخ داده شد: چالش های اساسی استفاده از اپلیکیشن های موبایل کتابخانه ها کدامند؟ اولویت بندی این چالش ها در کتابخانه های دانشگاهی ایران چگونه است؟ مدل ارتباط این چالش ها چگونه است؟ روش: این تحقیق از نوع کاربردی- توسعه ای، با رویکرد آمیخته است؛ چرا که بخشی از داده ها از مطالعه متون و تحلیل محتوای کیفی و بخشی دیگر نیز از پیمایش بدست می آید. برای مدل سازی نیز از روش ساختاری- تفسیری که یک روش کمّی است، استفاده شد.. جامعه پژوهش در بخش اول: مقالات دوره 10 ساله 2010 تا2020 با کلیدواژه های کتابخانه، اپلیکیشن و موبایل، در پایگاه های اطلاعاتی پروکوئست، ساینس دایرکت، الزویر، امرالد، اسکوپوس و گوگل اسکولار جستجو شدند. ابزار گردآوری در بخش دوم این تحقیق، پرسشنامه 25 سوالی محقق ساخته براساس طیف لیکرت است. جامعه بخش دوم: شامل کتابداران کتابخانه های علوم پزشکی تهران و متخصصان طراحی اپلیکیشن ها بودند که تعداد آنها حدود 70 نفر بدست آمد. جامعه پژوهش در بخش سوم شامل دو گروه بودند: اساتید کتابداری و اطلاع رسانی 7 نفر، و متخصصان طراحی اپلیکیشن ها 7 نفر بودند و در مجموع 14 نفر به عنوان پنل خبرگی براساس نمونه گیری هدفمند با معیارهای طراحی حداقل 1 اپلیکیشن موفق برای متخصصان و انجام طرح تحقیقاتی عملی یا نظری برای اساتید، بدست آمد. یافته ها: مطالعه متون مختلف نشان داد که 5 چالش اصلی برای استفاده از اپلیکیشن های تحت موبایل کتابخانه ها وجود دارد: چالش های مرتبط با وضعیت مالی، چالش های فرهنگی، چالش های فنی، چالش های دانش و تخصص و چالش های ارتباط بین فردی. اولویت بندی این چالش ها از دیدگاه اساتید کتابداری و متخصصان حوزه برنامه های کاربردی به ترتیب چالش های فرهنگی، مالی، دانش و تخصص، فنی و ارتباط بین فردی بوده که با نتایج بدست آمده از بخش مدل سازی ساختاری- کمّی متفاوت است. در بخش مدل سازی ساختاری- تفسیری، این چالش ها به دو گروه تفکیک شدند: چالش های فنی، دانش و تخصص و فرهنگی: این چالش ها نیروی نفوذ و همچنین نیروی وابستگی زیادی دارند. همچنین با یکدیگر و با چالش های سطح دوم در ارتباط هستند؛ اما چالش های سطح دوم که شامل چالش های مالی و ارتباط بین فردی است که از نظر میزان نفوذ و وابستگی، نزدیکی زیادی با سطح اول دارند، ولی این دو چالش در واقع از دید خبرگان تاثیرپذیری بیشتری نسبت به سطح اول دارند، به این مفهوم که چالش های سطح اول غالباً به صورت چالش های ثابت مدنظر هستند، در حالی که چالش های سطح دوم قابلیت تغییر و تعدیل بیشتری دارند. از مولفه های سطح دوم، چالش مالی در تحلیل MICMAC به عنوان مولفه کلیدی شناسایی شد. همان طور که در مدل نیز ترسیم شده است، این چالش تاثیر کلی و عمده ای بر سایر چالش ها دارد و تغییر در آن می تواند سایر چالش ها را دستخوش تغییرات و حتی در مواردی رفع چالش نماید. نتیجه گیری: می توان به مدیران و برنامه ریزان کتابخانه ها پیشنهاد کرد که برای استفاده از اپلیکیشن های کتابخانه ای تحت موبایل، ابتدا مباحث فرهنگی را پیگیری نمایند؛ چرا که به نظر می رسد تغییر در چالش های مالی چندان در قدرت کنترل آنها نیست.