روش شناسی پژوهش در علوم انسانی (عیار پژوهش در علوم انسانی سابق)

«فردگرایی» یا «اتم گرایی» یکی از فروض بنیادینی است که در قالب فردگرایی هستی شناختی، ارزش شناختی و معرفت شناختی، نظریه های اقتصاد متعارف را تحت تأثیر قرار داده است. این مقاله با استفاده از روش تحلیلی رویکرد اقتصاد اسلامی نسبت به فردگرایی و جمع گرایی را بررسی کرده است. بر اساس یافته های پژوهش، رویکرد فردگرایی لوازمی (همچون تقلیل گرایی، روان شناسی گرایی، بنیان های خرد، فردگرایی سیاسی، انسان گرایی و غفلت از وجودهای جمعی) دارد که از منظر اقتصاد اسلامی پذیرفتنی نیست. بر اساس مبانی اقتصاد اسلامی، رویکرد افراطی «کل گرایی» نیز به واسطی بی توجهی به فرد مردود است؛ زیرا آنچه وجود عینی دارد فرد است و نباید به بهانه اجتماع، وجود فرد و حقوق او را نادیده گرفت. رویکرد اقتصاد اسلامی نسبت به فردگرایی و کل گرایی را می توان نوعی «فردکل گرایی» دانست که در آن وجود اصیل فرد و جمع و رابطه مقابل بین آن دو پذیرفته شده است. بر این اساس، همان گونه که فرد بر جمع اثر می گذارد، هویت های جمعی نیز بر افراد اثرگذار است. این امر مستلزم آن است که واحد تحلیل به فرد منحصر نشود. توجه همزمان به منافع فرد و جمع نیز یکی از اقتضائات ارزش شناختی این رویکرد است. البته در رویکرد اسلامی، اولویت منافع اجتماعی بر منافع فردی را در صورت تزاحم می توان پذیرفت.

«مدل» یکی از مفاهیم اساسی فلسفه علم و معرفت شناسی معاصر است. با نگاه انسانی، مدلْ یک «دستگاه اندیشه» و مدل سازی «طراحی دستگاهی برای اندیشیدن» است. مدل ها در توصیف و پیش بینی یک پدیده بسیار مفیدند. یک مدل، یعنی نمایش نمادین محیط یا جهان واقعی به منظور پیشگویی پیامدها، گزینه های قابل اجرا و انتخاب بهترین گزینه. درواقع، مدل نمایش ساده ای از یک ساختار (سیستم) پیچیده است. ساختار ها به سبب تعامل درونی اجزای آنها با یکدیگر و تعامل بیرونی آنها با محیط، پیوسته رفتارهای مختلف و گاه پیچیده ای دارند. هدف مدل افزایش فهم ما درباره پدیده ها و روند ها ی پیچیده در جهان خارج است. درواقع، مدل ابزاری است برای تحلیل و آنالیز واقعیت ها که با کمک آنها می توان به درکی از واقعیت، نه کل واقعیت، بلکه بخش مفید و قابل فهم آن دست یافت.

هدف پژوهش حاضر مروری بر مطالعات اخلاق حرفه ای در پژوهش عملیاتی است و به بررسی مقالاتی پرداخته که کلمه کلیدی «اخلاق حرفه ای» به همراه دیگر کلیدواژه های «اخلاق»، «اخلاق حرفه ای»، «پژوهش عملیاتی»، «توسعه اخلاق در پژوهش عملیاتی» را در عنوان خود داشتند و در بانک اطلاعات نشریات کشور، درگاه علوم انسانی، پایگاه مجلات تخصصی نور و پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی به چاپ رسیده اند. به منظور افزایش روایی، این فرایند همراه با بحث و تبادل نظر دسته بندی نهایی همراه گردید و مقالات به سه دسته اصلی تقسیم بندی شدند: اخلاق، اخلاق حرفه ای، و اخلاق حرفه ای در پژوهش عملیاتی که هرکدام از نظر تحلیلی به سه دسته جزئی تر تقسیم گردید. یکی از مهم ترین موضوعات اصلی مطرح در مباحث مدیریتی این است که اساساً مدیریت بدون توجه به مسانل ارزشی و اخلاقی در سازمان معنا ندارد. از سوی دیگر به سبب پویایی های موجود در نظام های انسانی، الگو های ثابت و لایتغیر طبیعی برای آن مناسب نیست و با توجه به تغییرات و دگرگونی های سریع امروزی، لزوم استفاده از الگو هایی پویا در چنین نظام هایی بیش از پیش احساس می گردد. مسئله «اخلاق در پژوهش عملیاتی» علاوه بر تازگی ، جذابیت خاصی نیز برای محققان این رشته علمی فراهم ساخته است. مقاله حاضر به مرور اخلاق در پژوهش عملیاتی پرداخته است.

هدف اصلی این نوشتار توجه به کاربرد فرض های آماری صفر و خلف در پژوهش های کمّی است. «فرض صفر» در پژوهش های کاربردی، به ویژه آزمایشی، برای تأیید یا رد یک فرضیه، با عنایت به آمار استنباطی مورد استفاده فراوان محققان رشته های گوناگون علوم انسانی، به خصوص روان شناسی، علوم تربیتی، مدیریت و جامعه شناسی قرار می گیرد. اما «فرض خلف» برای اثبات قضایای هندسی است که فرضی موقتی است و به یاری استدلال، گزاره باطلی از آن نتیجه گرفته می شود. چنین گزاره ای ممکن است فرض قضیه یا فرض برهان خلف را نفی کند. درباره کاربرد این دو واژه، به تفکیک و فراوان در جهان علم و پژوهش بحث شده، اما درباره ارتباط این واژگان سخنی به میان نیامده است. این نوشتار به ارتباط این فرض پرداخته است. همچنین به وجوه تشابه و تمایز آنها اشاره کرده است. ازجمله نتایج به دست آمده این است که در حصول نتیجه فرض صفر، محقق با انواع خطا (خطای نوع اول و خطای نوع دوم) مواجه است. بنابرین از واژه «تأیید» استفاده می شود؛ ولی در فرض خُلف چون فاقد خطاست، از واژه «استدلال» استفاده می شود. فرضیه صفر برای تحقیقات کمّی با رویکرد قیاسی در فرایند یک استنتاج که به داده های عددی وابسته است نیز به کار می رود. در تحقیقات کیفی می توان فرضیه تعریف کرد، اما فاقد ساختار و انسجام است؛ زیرا دارای رویکرد استقرایی، ذهن گرا و تأویلی متکی بر تفسیر و ارائه اطلاعات داده های شفاهی و روایتی است.

نظریه پردازان «روایت شناسی» را وسیله ای برای انتقال دانش و معرفت توصیف و دامنه آن را بسی گسترده تر از قبل تعریف کرده اند. نظریه «روایت» با توسعه ابزارها و مفاهیم نو، در تلاش است تا الگوی روانی و معنای زندگی انسان را تجدید حیات بخشد. از چشم انداز روایت، شخصیت با زمینه اجتماعی فرهنگی گره می خورد و با مؤلفه هایی همچون هدفمندی، پیچیدگی، بافت گرایی و ذهنیت تعریف می شود. روایت به منزله امری زبانی، کانون توجه رشته های مختلف فلسفی، ادبی، زبان شناسی و روان شناسی قرار گرفته است. این پژوهش با تحلیل روش شناسانه و واکاوی منابع روش شناختی منتشرشده در کتب و مقالات، روشِ «روایت پژوهی» را بررسی و آن را جمع بندی و مطابق مراحل روش «فرا تحلیل»، متن یک نوشته اصلی را به مثابه متن پایه تعیین کرده است. سپس محتوای تمام مقالات و نوشته های موجود با متن پایه را تطبیق داده و پ س از ارائه تع اریفی از «روای ت» و ویژگی های تحلی ل روایت ی، دلای ل رواج و اهمی ت آن، به مثابه روش شناسی و نیز کارکرد و پیشینه تاریخی آن را بررسی نموده است. در ادامه، نقاط قوت، انتقادات وارد شده و محدودیت های آن را نقد و ارزیابی کرده است. با این نگاه، روش شناسی روایت پژوهی مجدداً باز پردازش و تکمیل گردید.

درک ضرورت عدالت فطری است، اما فهم دقیق مؤلفه ها و فرایند آن دغدغه اندیشمندان و برآورنده نیازهای جامعه است. درک نگاه قرآن به عدالت نیازمند فهم جامعی از آیات ناظر به عدالت است. این مقاله کوشیده است با تنظیم آیات مربوط به عدل و قسط، نظریه ای درباره «فرایند تحقق عدالت اجتماعی» استنباط کند. بدین روی قریب ۵۰ آیه دارای کلیدواژه «عدل» و «قسط» انتخاب شده و از ۷۰ کلیدواژه در این آیات، قریب ۲۵ کلیدواژه اصلی استخراج شده و از ۸۰ آیه، برای ۱۴ کلیدواژه اصلی سلبی، معادل های ایجابی انتخاب گردیده است. بر اساس دو تفکیک «رفتار وضعیت» و «ویژگی ها آثار»، کلیدواژه های اصلی ایجابی به چهار بخش تفکیک و بر مواضع تحقق عدالت (نیازها، امکانات، تکالیف و حقوق) منطبق شده است. استمرار عمومی رفتار عادلانه، جامعه را به تحقق وضعیت عادلانه در جامعه سوق می دهد و به تدریج، آثار رفتار عادلانه و سپس آثار وضعیت اجتماعی عادلانه جامعه را فرا می گیرد. بنابراین، فرایند تحقق عدالت اجتماعی در قرآن چهار گام دارد: ۱) نیازها: حق و خیر؛ ۲) امکانات: امام حق، علم، شریعت، برّ و حدود؛ ۳) تکالیف: استمرار عمومی ایمان، پیروی علم، پیروی شریعت، حفظ حدود، انجام برّ، اتّقاء، اقتصاد، احسان، ایفاء، اصلاح، ابداء و تبیین؛ ۴) حقوق: فراگیرشدن اطمینان و اعتماد و تحصّن، رواج یافتن نفع، رشد، قوام، ثبات، کمال و تأویل احسن.