مطالعات تطبیقی اندیشه دینی

نگاهی ارزیابانه به بارزترین حوادث سیاسی اجتماعی در عصر جاهلی، عصر نبوی و عصر خلفا با توجه به اندیشه و حجت های هر گروه، گویای نهادینه بودن مفهوم بیعت در میان آن هاست. بدیهی است که شباهت ها و تفاوت هایی میان بیعت در عصر جاهلی، عصر نبوی و عصر خلفا وجود دارد. بر همین اساس، نوشتار حاضر، با روش توصیفی تحلیلی به بررسی مضامین بیعت ها و کارکرد آن در عصر جاهلی و صدر اسلام می پردازد. یافته های تحقیق نشان می دهد که کارکرد بیعت در هر دوره در یک سطح نبود، بلکه معانی متعددی از جمله اظهار وفاداری و پایبندی بر مفاد عهد و پیمان در عصر جاهلی تا انشاء حاکمیت را شامل می شود.

یکی از مسائل اختلافی بین شیعه، اهل سنت و به ویژه وهابیت، مسئله رجعت است. ناصر القفاری، نویسنده وهابی کتاب اصول مذهب شیعه، رجعت را مخالف با ضروریات دین اسلام معرفی کرده و معتقد است قبل از قیامت، حشری وجود ندارد. او آیات قرآنی که شیعه برای اثبات رجعت استفاده می کند را بر واقعه قیامت حمل میکند. قفاری همچنین برخی از شیعیان را منکر رجعت معرفی کرده و اخبار رجعت را درباره بازگشت دولت شیعه می داند. این نویسنده وهابی معتقد است مسئله رجعت از جانب عبدالله بن سبأ مطرح شده است. مقاله پیش رو به روش ارزیابی انتقادی درصدد پاسخ به این موارد برآمده است. نتایج پژوهش نشان می دهد همه دیدگاه های فوق قابل نقد است و دیدگاه سنتی شیعیان که رجعت را از اصول مسلم مذهب خود می دانند، مطابق با آیات و روایات است.

تربیت اعتقادی، یکى از ابعاد تربیت دینی انسان است و برقراری ارتباط مؤثر بین مربی و متربی از لوازم تحقق آن به شمار میآید؛ مربى باید به ذهن مخاطب راه یابد تا بتواند بر متربی تأثیر بگذارد. به همین جهت، ابتدا باید به دل او نفوذ کند. تجربه های پیشین تربیتی گویای این واقعیت است که عواملی شناخته شده و گاهی مرموز مانع ایجاد ارتباط مؤثر می شوند. بنابراین برای نیل به هدف، ابتدا باید عوامل از بین برنده ارتباط را شناسایی کرد و سپس به حذف یا برداشتن آن موانع پرداخت. از این روی نوشتار پیشرو به روش توصیفی تحلیلی در پی استخراج و دستهبندی عوامل کاهش دهنده نقش ارتباطی بین مربی و متربی و گردآوری مطالب به شیوه کتابخانهای می باشد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که برخی عواملی همچون ناهماهنگی یا حتی تناقض بین اعتقادات مطرح شده از سوی مربی با رفتار او، توهین به مقدسات و اعتقادات مخاطب و رعایت نکردن سطح فهم و آگاهی مخاطب، مربوط به باورهای مربی هستند. همچنین برخی عوامل مانند خشونت و تندی، تکبر و خودبرتربینی و وضعیت نامناسب ظاهر مربی، مرتبط با رفتار مربی و برخی عوامل دیگر مانند بهکارگیری روش زور و اجبار، استفاده از روش ناصحیح در گفت وگو و استعمال نادرست روش تنبیه، به روشهای تربیتی مورد استفاده توسط مربی برمیگردند.

مطالعه درباره باورهای اساسی شیعه در قرون نخستین در موضوع امامت، یکی از مهم ترین عرصههای مطالعه و تحقیق است؛ زیرا راهی مطمئن برای اعتبار این اندیشهها و باورها در زمان حال میباشد. آل صوحان و قبیله آنها یکی از خاندان مهم شیعه در زمان امام علی(ع) هستند. آ ن ها علاوه بر اینکه از خطبای مشهور جامعه شیعی بودند در جنگها نیز آن حضرت را همراهی کرده و در راه ایشان جانفشانی نمودهاند. پژوهش پیش رو به صورت کتابخانهای و با روش توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ به این سؤال است که آیا در منابع تاریخی در مورد دیدگاههای کلامی خاندان صوحان بن حجر درباره امامت امام علی(ع) گزارشهایی نقل شده است؟ در صورت مثبت بودن جواب، از مجموعه گزارشها در این زمینه چه برداشتی میتوان داشت؟ یافتههای این پژوهش نشان میدهد که خاندان صوحان در مناسبتهای مختلف امام علی(ع) را حجت خدا، برترین مردمان، وصی و جانشین رسول خدا(ص)، دارای علم لدنّی، مقام عصمت و مرجعیت دینی و سیاسی معرفی نمودهاند. وجود این اندیشهها در معتقدات شیعیان عصر امیرالمؤمنین(ع) نشان از حضور این موضوعات در دوران نخستین اسلامی در اعتقادات مکتب تشیع دارد که تا به امروز تداوم یافته و به نسلهای بعدی منتقل می شود.

ابن تیمیه از علمای سلفی مذهب اهل سنت است. او در دوران زندگی خود چندین بار به خاطر ابراز عقاید مخالف امت اسلامی، واکنش مناسبی از علمای جهان اسلام ندید و حتی بارها راهی زندان شد. وی معاصر با حمله مغول به کشورهای اسلامی به دنیا آمد. هم زمان با تولد ابن تیمیه، حادثه سقوط خلافت بغداد نیز رقم خورد. اتفاقاتی همچون حمله مغول به حران (زادگاه ابن تیمیه)، سقوط بغداد و متمایل شدن حکام مغول به مذهب تشیع، باعث شد تا اتهاماتی در ذهن ابن تیمیه پدید آید و بر اساس آن، شیعه را در حمله مغول و نابودی خلافت عباسی مقصر جلوه دهد. بعد از ابن تیمیه، گروهی از پیروان وی همچون ابن کثیر و ذهبی نیز در برخی اتهامات به بعضی از بزرگان شیعه تاخته اند. پژوهش پیش رو به دنبال بررسی برخی از اتهامات ابن تیمیه به خواجه نصیرالدین طوسی و ابن علقمی و رد این اتهامات با تکیه بر منابع تاریخی شیعه و اهل سنت و نقد آن ها با روش کتابخانه ای و توصیفی تحلیلی است. نتیجه به دست آمده در این پژوهش نشان می دهد که خود خلافت عباسی، قبل از حمله مغول ضعیف شده بود و خواجه نصیرالدین طوسی و ابن علقمی نه تنها در سقوط خلافت نقشی نداشتند، بلکه با مواضع خود، میراث فرهنگی اسلامی را حفظ کردند.

معتزله فرقه ای نام آشنا در دانش کلام است. این گروه در اوایل قرن دوم هجری ظهور کردند و رفته رفته به صورت فرقه اصلی اهل سنت درآمدند. معتزلیان در تقابل با منطق اکثریت اهل سنت که طریق نقل گرایی را پیشه کرده بودند، بر عقل گرایی تأکید میورزند. ملاک معتزلی بودن پذیرش اصول پنجگانه این گروه است. معتزله از قرن پنجم به بعد از رونق افتاد و به حاشیه رفت. منشأ و چرایی پیدایش این فرقه، اندیشمندان شاخص این مذهب و اندیشههای اصلی این گرایش از جمله سوالاتی است که نوشتار پیشرو با مراجعه به منابع کتابخانهای و روش توصیفی به دنبال یافتن پاسخی برای آن هاست. اصول پنج گانه معتزله، توحید، عدل، وعد و وعید، منزله بین المنزلتین، و امر به معروف و نهی از منکر، می باشد. شخصیت های اصلی و محوری این گرایش واصل بن عطاء، ابو الهذیل علاف، ابراهیم نظام، ابوعلی جبایی، ابوهاشم جبایی و قاضی عبدالجبار است که نقش کلیدی در شکوفایی معتزله ایفا کردند.