فرهنگ پژوهش

اهتمام به بهداشت جسم و روان همواره یکی از دغدغه های مهم بشر بوده است؛ اما در برهه هایی از زمان این مهم مغفول مانده است. یکی از این دوره ها عصر جاهلی است. در این نوشتار به بررسی وضعیت بهداشت جسم و روان در عصر جاهلی پرداخته شده است. از آنجا که در منابع تاریخی چندان به ذکر مواردی که بیانگر عدم مراعات بهداشت در عصر جاهلی باشد پرداخته نشده است، علاوه بر گزارش های هر چند اندک تاریخی، روایاتی پی گرفته شد که به ملازمه بیانگر عدم رعایت برخی از نکات بهداشت جسمی و روانی در عصر جاهلی است و همچنین برای درک صحیح از بهداشت روانی دوره جاهلی به اشعار آن دوره مراجعه شده است. نتیجه حاصل از پژوهش حاضر این است که در دوره جاهلی به بهداشت جسم و روان اهتمام چندانی نمی شده است و این مهم در گزاره های تاریخی، روایات و اشعار دوره جاهلی بازتاب دارد.

رویدادها و سیاست های برجسته و خاصی همچون امور فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مختلف، در عصر خلیفه دوم (13-23 هجری) صورت پذیرفت که در منابع تاریخی اهل سنت انعکاس گسترده ای داشته و گزارش های این دسته از منابع، دارای وحدت رویه نسبی هستند؛ ولی در منابع تاریخی شیعی وحدت رویه فوق محل تأمل است. سؤالی که در این زمینه وجود دارد این است که دیدگاه مورخان شیعی درباره رویداد های عصر خلیفه دوم چیست؟ یافته های این پژوهش که مبتنی بر روش توصیفی و تحلیلی است، نشان می دهد که ثبت، گزارش و تحلیل وقایع عصر خلیفه دوم توسط مورخان شیعی با دو گرایش متفاوت، سبب وقوع دو گونه تعاملی و انتقادی گشته است. برای نمونه می توان گفت که در آثار مورخ شیعی همچون عمادالدین طبری با گرایش کلامی، دیدگاه انتقادی نسبت به گزارش رویدادهای عصر خلیفه دوم، همراه با نقد عملکرد خلیفه وجود دارد و بیشتر در مقام احتجاج با اهل سنت است؛ در حالی که در آثار مورخ شیعی دیگر همچون یعقوبی با گرایش غیرکلامی، چنین نقدی یافت نشده و همسویی و تعامل بیشتری با مورخان اهل سنت در نقل اخبار خلیفه دوم و امور دیگر دارند.

گونه شناسی عملکرد صحابه در دفاع از امیرمؤمنان7 در دوران پسانبوی اصحاب رسول خدا6 با توجه به گستردگی تعداد آنان و همچنین شناخت شخصیت های علمی، سیاسی و اجتماعی آنان در بستر تاریخ، امری قابل توجه است. عملکرد آنان با توجه به جایگاه شان امری مهم و ضروری است. عملکرد صحابه در دوران رسول خدا6 و پس از آن امری مهم است. گونه ای از عملکرد آنان در قالب اعتقادی - فرهنگی بوده است و برای امامت و خلافت حق امیرالمؤمنین7، استدلال به برتری آن حضرت کرده اند. گونه دیگری از عملکرد صحابه، عملکرد اجتماعی – اقتصادی بوده است که بصیرت افزایی در جامعه و تبلیغ چهره به چهره آنان در دفاع از آن حضرت بوده است. گونه دیگری از عملکرد آنان، گونه سیاسی بوده است که به تبلیغ و دفاع از امیرمؤمنان7 پرداخته اند. رهاورد این تحقیق بیان این نکته است که صحابه رسول خدا6 علیرغم فراموشی بسیاری از وصیت های آن حضرت، برخی عملکرد مثبت در دفاع از حضرت علی7 داشته اند. روش تحقیق این مقاله به روش توصیفی - تحلیلی و کتابخانه ای است.

خواجه نصیرالدین طوسی یکی از شخصیت های بزرگ اسلام است که جامع تمام علوم اعم از عقلی و نقلی بوده است و به اعتراف عالمان شیعه و سنی، او فیلسوف، فقیه، حکیم و منجم بزرگی بوده است و هیچ کسی نتوانسته از جایگاه علمی و اجتماعی ایشان چشم پوشی کند. خدمتی که خواجه به علم و مذهب کرد و با ساختن رصدخانه مراغه بار دیگر گردش علمی را به راه انداخت و خدمتی که او به حفظ جان و مال عالمان و مسلمانان کرد، بر همگان آشکار است؛ حتی عالمان طراز اول اهل سنت مثل ابن ابی الحدید معتزلی را از مرگ نجات داد. برخی از متعصبان اهل سنت مثل ابن تیمیه و ابن قیم و دیگران به خاطر حسادت، اتهام های بی اساسی را وارد کردند تا خواجه را زیر سؤال ببرند؛ اتهام هایی از قبیل اینکه خواجه نصیر مرتکب فحشا می شد و واجب ها را ترک می کرد که این اتهام ها با شخصیت علمی و اخلاقی خواجه نصیر سازگاری ندارد، شخصیتی که هم مورخان و عالمان رجال شیعه و هم رجالیان و مورخان اهل سنت به تمجید و تعریف او پرداخته اند. این که خواجه نصیر در قتل خلیفه عباسی نقش داشته است و با کمک مشرکان، مسلمانان را از بین برده است، اتهامی پوچ و بی اساس است و در تاریخ هیچ اثری وجود ندارد؛ چون هلاکو یک کشورگشا بود همچون چنگیز و تیمور و قصد او کشورگشایی بود که به ایران رسیده بود و طبعاً به عراق هم می رفت و تنها نقشی که خواجه در واقعه بغداد دارد این بود که وقتی هلاکو بغداد را فتح کرد و خواست خلیفه را بکشد چون مغول ها به نجوم اهمیت می دادند و گفتند اگر خلیفه را بکشی دنیا خراب می شود و از این حرف ها که هلاکو ترسید و به خواجه مراجعه کرد چون منجم بود و خواجه گفت: ازنظر علم نجوم هیچ اتفاقی نمی افتد.

بحران های زیست محیطی به عنوان حوادثی اجتناب ناپذیر از دیرباز در پهنه وسیع کشورها به دفعات وقوع یافته و می یابد. تاریخ نویسی ایرانی به رغم نقاط قوت خود در تعدد و تنوع به علت بی توجهی به شرح حوادث و بلایای طبیعی محل نقد جدی قرار دارد؛ زیرا این حوادث طبیعی نقطه شروع بسیاری از تحولات تاریخی بوده است؛ اما بدان توجه کمتری نموده است. ایران عصر صفوی که یکی از دوره های سرنوشت ساز تاریخ ایران به شمار می رود، حوادث و بلایای زیان باری چون بیماری های مسری از قبیل وبا و طاعون را تجربه کرده است که نتایج و پیامدهایی چون کاهش جمعیت، مهاجرت و گسترش بیماری ها را در پی داشته و زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده است. در خصوص عملکرد حکومت و مدیریت بحران نیز بایستی گفت: عواملی چون شکاف و بیگانگی بین دولت و ملت، وجود حکومت استبدادی، وضعیت راه های مواصلاتی، بعد مسافت و ضعف در نظام اطلاع رسانی موجب گردیده است تا سیاست چندان فعالی در این عرصه مشاهده نشود. در این تحقیق که به روش توصیفی - تحلیلی گردآوری شده است، به بررسی مواجهه دولتمردان صفوی با بیماری های مسری (طاعون - وبا) با مطالعه موردی دوره شاه طهماسب اول و دوم پرداخته ایم. نتایج تحقیق حاکی از پیامدهای ناگوار و از دست رفتن سیل عظیم از جمعیت ایران از جمله فقیهان برجسته ای چون کرکی عاملی است و این در حالی است که در اسناد تاریخی مطلبی در خصوص اقدام مؤثر شاه طهماسب جهت پیشگیری و درمان بیماری نیامده است.

حوزه های علمیه در طول تاریخ تشیع از مهم ترین مرکزهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایران بوده و در بسیاری از تحولات تأثیرگذار بوده اند. منابع مالی علاوه بر تأمین نیازهای اولیه، نقش مهمی در توسعه و نوع فعالیت های این قشر از جامعه داشته است. این منابع را می توان در دو دسته منابع مالی مستمر که در طول سال قابل پیش بینی بوده و منابع مالی غیرمستمر تقسیم کرد. این تحقیق تلاش دارد با تکیه بر منابع تاریخی و روش توصیفی - تحلیلی به این مسأله پاسخ دهد که منابع درآمدی مستمر روحانیون و حوزه های علمیه تهران در عصر قاجار به چندگونه قابل دسته بندی است. منبع اصلی برای امرارمعاش و ارتزاق حوزویان در این زمینه را می توان همین منابع مستمر دانست. منابعی که به دلیل استمرارشان، قابل برنامه ریزی و پیش بینی بوده و می توانسته آسودگی خاطری هر چند اندک برای حوزویان در امر معیشت رقم بزند تا به کارهای علمی و فرهنگی خود بپردازند. از نتایج تحقیق اینکه دو دسته دولتی و مردمی را می توان برای منابع مستمر مورد اشاره قرار داد که برخی از موقوفات بزرگ، از منابع مستمر مردمی در این زمینه هستند.

تعامل اجتماعی و رسیدگی به امور مردم، در سبک زندگی علمای دوره ی ناصری، جایگاه ویژه ای داشته است و ایشان در حقیقت می توانند، الگوی تمام عیاری در این زمینه باشند. علمای این دوره، در دستگیری از نیازمندان بسیار منعطف عمل می نمودند؛ به گونه ای که در هر زمان و مکانی که دست نیاز به سوی آنان می آمد، از هیچ اقدامی فروگذار نمی کردند؛ هرچند خود ایشان در کمک رساندن به نیازمندان، همیشه مقدّم بودند و این مهم، سیره مستمر ایشان در طول زندگی پربارشان بود. سبک زندگی ایشان در دستگیری از نیازمندان، شامل موارد متعددی می شد از قبیل ترجیح نیازمندان بر نیاز خود، حفظ آبروی نیازمندان هنگام انفاق، انفاق در سر و انفاق غیرمستقیم، اولویت انفاق به ارحام و خویشان، انفاق از طریق گروگذاشتن منزل، انفاق از طریق نماز استیجاری، کمک به شیعیان اسیر، تکفل یتیمان، تقبل هزینه های بیماران، رسیدگی به فقرای سایر شهرها از طریق رابطان علما و مردم آن شهر (این رابطان عموماً تجّار همان بلاد بودند)، کمک به طلاب نیازمند به خصوص آن دسته از طلاب که اهتمام جدی به درس و بحث داشته اند