درخت حوزه‌های تخصصی

نظام طبقاتی حاکم بر جامعه روزگار خاقانی سبب می شد که با هر فرد با توجه به وضعیت اجتماعی خانواده اش برخورد شود. خانواده خاقانی از طبقه فرودست جامعه و از پیشه وران بوده اند. بنابراین خاقانی از شأن اجتماعی بالایی در جامعه برخوردار نبوده و از طرف مخالفان و رقیبان خود، به همین دلیل سرزنش می شده است. سلاح خاقانی در برابر این حملات، هنر اوست. خاقانی به جای اینکه همچون خودباختگان، گذشته خود را انکار کند و از خاندان خود تبری جوید، دقیقاً برعکس عمل کرده است و با عزت نفسی مثال زدنی به پیشه گذشتگان خود افتخار هم کرده است. در حقیقت این سخنور خلاق، شاعری خود را ادامه پیشه اجداد خود دانسته و به کمک صور خیال آن را توجیه کرده است. این مطلب نه تنها در جای جای دیوان خاقانی، مضمون آفرین شده بلکه به طور اختصاصی در مثنوی ختم الغرایب نمود پیدا کرده است. هدف این پژوهش این است که با تحقیق و جستجو در دیوان خاقانی و مثنوی ختم الغرایب، شگردهای دفاعی خاقانی در بهره گیری هنری از پیشه های خانوادگی وی بازیابی و تحلیل گردد. این شاعر خلاق ضمن بازتاب مشاغل خاندان خود و دفاع از این پیشه ها، از آن ها برای ساخت ترکیبات و مضامین تازه به خوبی بهره برده است.

دستیابی به سرچشمه مضامین شعری سرایندگان، و نشان دادن اثرپذیری آنان از یکدیگر، هرچند کاری است ارجمند؛ ولی به سبب همانندی اندیشه های بشری سخت دشوار می نماید. در این میان، آنچه دیریاب است - امّا ناممکن نیست - نمودنِ همسان اندیشی ها و همسان سرایی هاست. در مقاله حاضر، نگارندگان پس از مقدّمه ای کوتاه در بیان مسلّماتِ زندگى و آثار این دانشورِ ادیب و شاعر ذولسانین اصفهان در قرن هفتم هجری، با استناد به دست نویس های آثارِ او و با روش توصیفی - تحلیلی نشان داده اند که قاضى نظام الدّین اصفهانى، در میان شاعران عربى سُرا، سخت تحت تأثیرِ متنبّى است؛ هرچند در شعرِ او نمونه هایى از همسان گویى با شاعران دیگر - از جمله سیّد حمیرى، ارّجانى و... - هم یافت می شود.

مرز وجودی هر کس تا جایی است که می شود، می بیند و می فهمد. ما برای شناخت دنیای فکری سپهری، ناگزیریم در شنیدن ها، دیدن ها و دریافت هایش تامل کنیم. سپهری به میانجی آگاهی گسترده و حس نیرومندش، فضاهای عرفانی را لمس کرده و برای سلوک خود مراحلی را پشت سر گذاشته است. او آموزگاری است که می خواهد ما را با "نگاه تازه"، "سکوت"، "سادگی"، "صلح با هستی و شفقت بر خلق "، "عشق"، "سفر" و "از خویشتن بیرون شدن" که همان "فنا"، در اصطلاح عارفان است، فرا بخواند. اندیشه او در این زمینه، همخوانی زیادی با آموزه های کریشنامورتی، عارف معاصر هندی دارد. اینان هر دو ما به نگاه در هستی و یگانگی با آن فرا می خوانند. سپهری، مرزهای اعتباری را شکسته و با عبور از هزار توی کثرت ها، به ناگاه خود را با جهان، یگانه دیده است. او سالکی است که در شعرش، سلوک کرده است، سلوکی آیینی. دل مشغولی عمده سپهری در پایانه عمر، دنیای آرمانی بوده است ؛ دنیایی که پر از شهد و شهود است و رمیده از "لجه ی دنیای فرو دین".