کامران افشار مهاجر

بیان مسئله: از زمان شکل گیری طراحی گرافیک ایران رویکرد غالب طراحی پوستر عمدتاً بر شیوه تصویرگرایی معطوف بوده است. از دهه هشتاد به بعد طراحی پوسترهای تایپوگرافی به عنوان رویکرد تصویری مسلط در طراحی گرافیک ایران مطرح شد. آنچه در پرسش اصلی این پژوهش مطرح شده، این است که بستر تحولات محیطی و تغییرات فرهنگی در سوق یافتن طراحی گرافیک ایران به طراحی پوسترهای تایپوگرافی چه عواملی بوده است؟ همچنین چه سازوکارها و دلایلی موجب گسترش و نهادینه شدن پوسترهای تایپوگرافی در طراحی گرافیک ایران گردید؟ هدف: تبیین بسترهای تحولات فرهنگی و عوامل درون صنفی در شکل گیری و تحول پوسترهای تایپوگرافی دهه هشتاد شمسی، هدف این پژوهش است. روش پژوهش : شیوه این پژوهش توصیفی تحلیلی است و اطلاعات با استفاده از تحقیقات کتابخانه ای و پایگاه های اطلاعاتی به دست آمده است. یافته ها: از نیمه دوم دهه ۷۰ با سیاست گذاری های فرهنگی تساهل گرایانه و توسعه فعالیت های اصناف فرهنگی و هنری، فضای پویایی از اندیشه های متکثر در جامعه به وجود آمد. با تولید و گسترش کتاب های روشنفکری سیاسی و نوگرایی دینی با همکاری نسل جدید طراحان گرافیک متأثر از موج نو گرافیک ساختارشکن غربی، ابعاد جدیدی از رویکرد تصویری در طراحی جلد کتاب های تایپوگرافی شکل گرفت. در دهه ۸۰ نخستین گروه های طراحان پوستر تایپوگرافی، جریان های مستقل فرهنگی و هنری، همچنین حمایت نهادهای فرهنگی دولتی با برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های پوسترهای تایپوگرافی، موجی از تجربیات متکثر تایپوگرافی فارسی در میان نسل جدید طراحان گرافیک به وجود آوردند. کنش های طراحان گرافیک نیز در برگزاری سخنرانی ها، نشست ها و کارگاه های آموزشی، همراه با گشایش افق های ارتباطات بین المللی در امکان آشنایی با طراحان صاحب سبک تایپوگرافی بین المللی در خلق افق های جدید تصویری و تثبیت این جریان، نقش مؤثری بر جای گذاشتند.

امروزه تقریباً تردیدی وجود ندارد که نگاره های ایرانی را با استفاده از پیش نمونه ها ترکیب می کرده اند؛ اما این پرسش اساسی که ترکیب این پیش نمونه ها بر اساس چه اصول و ضوابطی صورت می گرفته، همچنان بی پاسخ مانده است. به گمان شماری از پژوهشگران، ترکیب نگاره های ایرانی، بر اساس قانون خاصی صورت نگرفته است و از قاعده چینش دست آزاد تبعیت می کند. این در حالی است که برخی پژوهش های اخیر، نظام شبکه ای را مسئول ترکیب بندی در نگاره های ایرانی می دانند؛ ساختاری که می توان آن را به سادگی از تقسیم طول و عرض کادر اثر به بخش های مساوی به دست آورد. مقاله پیش رو که با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی موردی و با استفاده از شیوه کمی نگاشته شده است، تلاش می کند با تحلیل بصری چهار مجلس از نگاره های 22گانه شاهنامه بایسنقری، یعنی مجالس «دیدار زال و رودابه»، «نبرد گودرز با پیران»، «گریستن فرامرز بر تابوت رستم» و «نبرد کیخسرو با افراسیاب به همراه سپاهیان»، نشان دهد نظام شبکه ای، بنیان طراحی و تنظیم نگاره های نسخه خطی شاهنامه بایسنقری بوده است. از دیگر سو، مشاهده خواهد شد که این ساختار، گاه به تبعیت از شیوه جدول بندی و مسطرکشی قالب متن، زمانی با توجه به چارچوب صفحه و گاه بر اساس نظام درونی اثر، طراحی و تنظیم شده است.