رسول رضوی

امروزه بحث تاریخ فکر به یکی از دغدغه های محققان تبدیل شده و رویکرد غالب نگرش فلسفی در فضای دانشگاهی درباره باور امامت شناختی، تاریخی است و کمتر منازعات کلامی را برمی تابند. به عبارت دیگر دنیای مدرن، بیشتر تمایل دارد ماهیت تشیع را با رویکرد تاریخی بشناسد. ازاین رو برای اثبات اصالت تاریخی یک باور امامتی، نخستین ادوار تاریخی شیعه از مهم ترین بخش های شناخت و تحلیل این مکتب به شمار می آید. در طول تاریخ، قدرت حاکم و گفتمان غالب، متعلق به پیروان مکتب خلفا بوده و لذا شواهد پرشماری وجود دارد که تاریخ نگاری در منابع اولیه، تحت تأثیر باورهای کلامی و تعلقات سیاسی و قومی مورخان سنی مذهب بوده است. ازاین رو در نقل گزارش های تاریخی بین عامه و خاصه و گاه بین خود عامه با اختلاف در محتوا روبه روییم. نکته مهم آن است که این اختلاف ها در محتوا، مستندی برای باورهای غلط می شود و یا باورهای غلط را ایجاد می کند. از سوی دیگر نقل نادرست گزارش تاریخی، شواهد موجود تاریخ بر باورهای کلامی را از بین می برد و سبب ایجاد شبهات کلامی با پوشش تاریخی می شود. بنابراین باید روش و الگویی ارائه داد تا با گردآوری گزارش های تاریخی قرآن و سنت به عنوان متقن ترین و قطعی ترین تاریخ مکتوب وحیانی و با تکیه بر باورهای کلامی شیعه و مطالعات تطبیقی میان منابع تاریخی و رمزگشایی از گفتمان غالب، به تاریخ قطعی دست یابیم؛ تاریخی که اصالت تاریخی باور امامیه را از میان نخستین ادوار به اثبات رساند و مبین باورهای شیعی باشد. به چنین پژوهشی «تاریخ پژوهی مبتنی بر آیات و روایات و اصول کلامی امامیه» گفته می شود که بازگوکننده تاریخ درخور اعتماد و اتکایی است و بررسی آن گویای شواهدی بر باورهای کلامی شیعی است و مطالعه اش حاوی استخراج مستندات باورهای کلامی امامیه و تحلیلش مبیّن باورهاست. همچنین این تاریخ قطعی، به خودی خود منبعی برای باورسازی به صورت مستقل خواهد بود. این مقاله به دنبال پاسخ به چیستی، چرایی و چگونگی «الگوی تاریخ پژوهی مبتنی بر آیات و روایات و اصول کلامی امامیه» است.

حوزه «قم دوم» که در اوائل قرن چهاردهم هجری شمسی در مرکز فلات ایران و در شهری که حدود هشت قرن پیش از آن حوزه ی علمیه ای پربار و پررونق داشت ، بنیان گذاشته شد از حیث فقه محور بودن ، استمرار حوزه نجف بود و همین امربا عث شد تا جایگاه مباحث کلامی و حدیثی و هم چنین رابطه این دو در پرده ای از ابهام قرار بگیرد و این سوال مطرح شود که در حوزه نوپدید قم ،علم کلام با حدیث چه نسبتی داشته و رابطه این دو به چه شکل رقم خورده است ؟ درپاسخ جویی این سوال با استفاده از روش داده پردازی کتابخانه ای و روش تحلیل محتوا، گزارش های مختلفی که درباره زندگی استادان و نویسندگان نامی این حوزه و نگاشته های صدسال اخیرشان ،نوشته شده بود، مورد مطالعه قرار گرفت و این نتیجه به دست آمد که دو علم یاد شده دو دوره متناوب را در حوزه معاصر قم طی کرده اند؛ در دوره اول کلام با فاصله از حدیث زمینه غربت حدیث را فراهم ساخته و در دوره دوم به قرابت با حدیث و هم افزایی با آن پرداخته است .

از جمله عناوین یاد شده، در برخی از روایات، برای یکی از مجاری علم و آگاهی امام(ع) با ذکر ویژگی و نتیجه آن، عنوان «عمود نور» است. مرحوم کلینی در الکافی ذیل یک باب و صفار در بصائر الدرجات ذیل چندین باب به بازتاب گسترده روایات عمود نور پرداخته اند. در این نوشتار، پس از نیم نگاهی به چینش روایات عمود نور در کتب حدیثی و واژه شناسی از کلیدواژه های روایات عمود نور، به کاربردهای این واژه در روایات اشاره شده و آنگاه به بررسی سندی و تاریخی روایات این گروه پرداخته شده و در انتها تحلیل مفهومی این حقیقت صورت گرفته است. هر چند این عنوان، عنوانی تازه و بدیع به نظر می آید، اما محتوا و مفهوم روایات عمود نور - که بیان گر آگاهی داشتن امام(ع) از اعمال انسان هاست - مطلب جدیدی نیست و در آیات و دیگر روایات فریقین نیز قابل مشاهده و پی گیری است. نکته مهم، این است که روایات، منشأ آگاهی امام را به اعمال انسان ها روح قدسی اعطایی از جانب خدا به امام، معرفی کرده و عمود نور را وسیله تحقق چنین امری معرفی نموده اند.

تمدن، از مؤلفه های انسانی و ابزاری تشکیل می شود. مؤلفه های انسانی به طور مستقیم از عقاید و باورها تأثیر می پذیرند و هر مجموعه ای از نظام باورها، در صورت امکان و توان، تمدن مناسب خود را می سازد. در جهان بینی اسلامی، باورهای محکم و قویمی وجود دارند که در تکوین، تشکیل، تقویت و تعالی مؤلفه های تمدنی، اثر گذارند. «آموزه امامت» یکی از آن باورهاست. این تحقیق با عنوان ظرفیت های تمدنی آموزه امامت، با هدف معرفی این ظرفیت ها به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای به صورت بین رشته ای (کلامی _ تمدنی) انجام شده است. اهمیت تحقیق از دو جهت مشهود است: یکی نشان دادن کارآیی آموزه های امامیه در عرصه تمدن سازی، و دیگر؛ تبیین چشمه های ناب اندیشه ای در راستای تمدن سازی اسلامی. در ساختار تحقیق، نخست مؤلفه های تمدنی به طور اجمالی فهرست شده است و سپس با اشاره به صفات و شئون امامت، تأثیر آنها در مهمترین مؤلفه های تمدنی (که بیشترین اثر پذیری را از این آموزه دارند)، بیان گردیده است. یافته های تحقیق نشان می دهد؛ آموزه امامت، با ایجاد «ارتباط عرش و فرش» و «اتصال آسمان و زمین» و با هدایت گری بشریت، ظرفیت های بی نظیری در «نظام امام و امتی» و «تعالی اجتماعی، فرهنگی و تمدنی»، دارد: معرفت و جهان بینی صحیح توحیدی، عقل ورزی وحیانی، عدالت محوری تعالی بخش، امنیت آفرینی همه جانبه، حکومت عادلانه، رفاه آوری رشد دهنده، وحدت و انسجام امتی، عبودیت سعادت بخش و فضایل اخلاقی افراد جامعه، برخی از ظرفیت های تمدنی است که در پرتو آموزه امامت، و با وجود امام، حاصل می شود. و بدون آموزه امامت و امام، امکان تحقق کامل آنها نیست.

علم هیأت قدیم که به دلیل شهرت بطلمیوس، با نام هیأت بطلمیوسی نیز از آن یاد می شود، از دو بخش هیأت ریاضی و هیأت فیزیک تشکیل شده است. در بخش هیأت فیزیک، طرح مباحثی مانند: امتناع خرق و التیام افلاک، ماهیت فسادناپذیری و جاودانگی افلاک، فرورفتگی و محکم شدن کواکب در افلاک باعث شده بود تا معجزات کیهانی مانند معراج، ردّ الشمس و شقّ القمر به چالش کشیده شود. بنابراین ضروری بود که مکاتب کلامی و متکلمان مسلمان، دیدگاه خود درباره تطبیق یا عدم تطبیق دیدگاه این هیأت با آموزه های اسلامی درباره معجزات کیهانی را اعلام کنند. پژوهشِ حاضر با تبارشناسی میان رشته ای و با رویکردی تاریخی به روابط دو علم هیأت قدیم و کلام اسلامی پرداخته و با روش توصیفی-تحلیلی به تبیین چگونگی مواجهه متکلمان امامیه با فرضیه هیأت بطلمیوسی درباره معجزات کیهانی، پرداخته است و به این نتیجه دست یازیده است که متکلمان امامیه با توجه به رویکرد فلسفی یا غیر فلسفی خود در برابر این چالش، یکی از چهار نوع مواجهه را یعنی «سکوت»، «قبول چالش و دفاع از عقاید دینی»، «جمع بین آموزه های علم کلام و هیأت با تصرف در مباحث علم هیأت» و در نهایت «جمع بین آموزه های علم کلام و هیأت بدون تصرف در دیگری» برگزیده اند.

نوشتار حاضر، مقاله خانم زابینه اشمیتکه با عنوان «علامه حلی و کلام شیعی – معتزلی» را مورد بررسی قرار داده است. این محققِ مطالعات اسلامی در پی آن بوده است که با تحلیل اندیشه های کلامی علامه حلی و مقایسه آن با آرای ابوالحسین بصری، پیروی علامه را از ابوالحسین اثبات کند. در فرایند اثبات این نظریه کلام شیعه را کلاً فاقد استقلال قلمداد کرده، آن را جز در مبحث امامت تابع کلام معتزله می بیند. اما نگارش حاضر با تشکیک در ادله تاریخی مؤلف و توجه به نقصان روش به کار رفته در استدلال به این نتیجه می رسد که ادعاهای مطرح شده با ادله فوق اثبات پذیر نیست. بررسی این مقاله در دو محور روشی و محتوایی شکل گرفته است. در بحث روشی روش مطابقت و مقابله که این مستشرق از آن برای اثبات مدعای خویش سود جسته به نقد کشیده شده است و در بحث محتوایی به مواردی چون عدم توجه مولف به تفاوت میان کلام ترجمه ای و استدلال عقلی، الهیات بمعنی الاخص و بمعنی الاعم، کلام معتزلی و کلام فلسفی، کثرت اختلاف میان نظریات کلامی شیعه و معتزله و موارد اختلافی میان علامه و ابوالحسین توجه داده شده است