فاطمه ابویسانی

در مقابل تاریخ ادبیات نگاری سنتی، نظریه های موسوم به واکنش خواننده، نوعی تاریخ ادبیات نگاری را معرفی می کنند که بر دریافت های متنوع و متعدد خوانندگان در طول تاریخ مبتنی است. این نوع، که می توان آن را «تاریخ ادبیات دریافت» نامید، بر خلاف نوع سنتی در جستجوی روایت واحد منسجم و مستند و معتبری برای شرح زندگی یک ادیب نیست بلکه بر عکس بر تعدد و تنوع روایت ها تأکید دارد. پرسش اصلی این نیست که مثلاً سنایی چگونه زیسته است بلکه این است که سنایی چگونه دریافت شده است. ما در این مقاله با استفاده از نظریه دریافت به سراغ چهار منبع مهمی می رویم که با فاصله حدود پنجاه سال در کانون ادبی هرات نوشته شده اند: نفحات الانس، تذکره الشعرا، مجالس العشاق و حبیب السیر. علت انتخاب این چهار اثر آن است که تصویر سنایی در منابع زندگی نامه ای بعدی عمدتاً متأثر از دریافت همین چهار اثر است. جامی سنایی را متمایل به نقشبندیه، تائب، سخنور معنااندیش، شیخ، حکیم و خواجه دریافته و در دریافت دولت شاه سنایی دین دار، تائب، صوفی، شاعر، حکیم و زاهد است. مؤلف مجالس العشاق او را تائب، صوفی، زاهد، حکیم، عاشق پسر قصاب و شاعر دریافته و در نظر خواندمیر سنایی، ملازم دربار سلطان، عارف، شاعر، شیخ و معاصر بهرام شاه است.