سید رضا مودب

ابن فارس در معجم مقاییس اللغه و راغب اصفهانی در مفردات الفاظ القرآن، در فهم واژگان از نظریه «اصل معنایی» بهره جسته اند. این نظریه به صورت گسترده و جدی از سوی ابن فارس مطرح گردید. در این نظریه معنای استعمالی واژه، به عنوان گوهر معنایی، بن و یا همان اصل معنایی آن شناخته می شود به گونه ای که اصل معنایی با تطور و تغییر صیاغت و هیئت واژه باقی می ماند. براساس نظریه ابن فارس، هر واژه می تواند دارای اصل های متعدد معنایی باشد و هر یک از اصول در فهم عمیق واژه تأثیر به سزایی دارند، اما این نظریه، نزد راغب اصفهانی بر این اساس استوار است که هر ریشه لغوی تنها دارای یک اصل معنایی و سایر معانی، به آن اصل بازمی گردند. این نوشتار با بهره گیری از روش توصیفی تحلیلی به نتایجی دست یافته که مهترین آنان را این گونه می توان برشمرد: نظریه اصل معنایی با نظریه اشتقاق متفاوت بوده و از نظر رتبه متأخر از آن است. ابن فارس در موارد فراوانی به اصل معنایی واحد قائل شده که به نظر در این موارد موفق به کشف رابطه معنایی بین واژگان مشتق از یک ماده گردیده، اما در بقیه موارد به دلیل عدم موفقت در کشف رابطه معنایی جهت ارجاع به اصل واحد معنایی ناگزیر از ایجاد اصول معنایی شده است. در برخی از موارد دیدگاه راغب با ابن فارس در ارائه اصل معنایی واحد هماهنگ نیست و در برخی موارد ابن فارس در کشف اصل معنایی دقیق تر از راغب عمل کرده است. راغب برخلاف ابن فارس در صورت عدم کشف پیوند معنایی میان واژگان یک ماده به جای تأسیس و ایجاد اصل معنایی دیگر تنها به ذکر معنای آن واژه اکتفا کرده و در خصوص اصل معنایی آن یا ارجاع آن به اصل معنایی مذکور در آن ماده سکوت پیشه کرده است.

مقاله حاضر به دنبال بررسی و کشف ارزش انسان ها در معامله با خداوند است که در آیاتی مانند: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَری مِنَ الْمُؤْمِنینَ أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّهَ ...» بدان اشاره شده است. آیاتی که در موضوع اشترا واردشده دارای تعبیر دقیق و لطیفی هستند. مفسران این نوع تعبیرها را گاهی تمثیل، گاهی مجاز، گاهی استعاره و گاهی حقیقت دانسته اند. از طرفی جمعی از مفسران به بیان کیفیت معامله و سود و خسران آن و چگونگی ارزش گذاری انسان ها در این معامله نپرداخته اند؛ از این رو لازم است نگرش مفسران به ارزش انسان ها در این معامله الهی از میان سخنان آنان جمع آوری و تحلیل گردد تا نتیجه بدیعی در تفسیر این آیات باشد. بر اساس این مقاله روشن می گردد که در ارزش گذاری انسان به واسطه جان و مال او، هر چه انسان نور بیشتر و به تبع حیات والاتری از طرف الهی در معامله با خداوند دریافت نماید، ارزش بیشتری پیدا خواهد نمود. خدای متعال حقیقت ارزش گذاری را با تعابیر مختلف در آیات قرآن بیان نموده که درک آنها نیاز به تامل فراوان دارد.