زهرا محمدپور ده سرخی

جامعه ایران همواره سعی کرده است در برابر صاحبان قدرت گفتار و کنشی عمومی را به اجرا بگذارد و در ورای نظارت مستقیم آنان گفتار و کنشی متفاوت را پدیدار سازد. به لحاظ تاریخی جامعه ایران همواره تحت سیطره حکومت های استبدادی بوده که مهم ترین خصیصه آن بی قانونی، عدم نهادینگی قدرت و حاکمیت دلبخواهانه و تحمیلی حاکم مستبد بوده است. در چنین شرایطی، جامعه نمایشی از تمکین و رضایت را به اجرا می گذارد که با تصویری که حاکمان می خواهند ترسیم کنند، همخوانی زیادی دارد، اما در پس پرده قدرت، آنچه آشکارا نمی تواند بازگو کند، در رونوشت نهانی و در نقد سلطه جلوه گر می سازد. چنین رویکرد محافظه کارانه ای گاهی جنبه فریبکارانه، احتیاط، ترس و برخورداری از لطف و مرحمت داشته و گاهی ریشه در باورهای دینی، فرهنگی و اجتماعی داشته است. در دوران حکومت ناصرالدین شاه، سلطه استبدادی و ناتوانی در ایجاد یک دولت متمرکز کارآمد، جامعه ایران را به وجه پنهان خود سوق داد و رونوشت های نهانی به نحوی چشمگیر فزونی یافتند. این پژوهش با بهره گیری از الگوی نظری روایت های نهانی اسکات و روش تحلیل متن، به دنبال پاسخ به این پرسش است که رونوشت های پنهان جامعه ایران چگونه و با چه اشکالی در انقلاب مشروطه تجّلی یافتند؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که ظهور شب نامه ها از دل انجمن های مخفی، نقطه بارز پیدایی رونوشت پنهان این دوره است. به تدریج رونوشت های نهانی در اَشکال دیگری همچون روزنامه های مخفی، روزنامه های برون مرزی، سفرنامه های خیالی، مکالمات خیالی، رسالات گمنام، ترانه ها و خواب نامه ها نیز پدیدار شدند. با ادامه نابسامانی ها، این روایت ها شکل آشکار به خود گرفت و با به چالش کشیدن قدرت سیاسی، به انقلاب مشروطه منجر گردید.

مشروعیت قلب دولت و حکومت به شمار می رود و روایی فرمان های حکومتی و تداوم حکومت و دولت را موجب می شود. دوران حکومت ساسانی یکی از برهه های تاریخی است که در مقاطعی از آن تردیدها نسبت به مبانی اقتدار و ایدئولوژی نظام سیاسی در ایران مطرح می شود. بروز شک و تردید نسبت به ارزش های دینی به عنوان اصلی ترین مبنای مشروعیت این حکومت در پی ظهور ادیان وآیین های جدید، باعث می شود تا یک پارچگی اجتماعی و سیاسی با خطر مواجه شود و نیاز برای بازسازی مشروعیت را ضروری سازد. ازاین رو، دستگاه ایدئولوژیک دولت ساسانی از ابزارهای گوناگونی به منظور مقابله با بحران مشروعیت بهره می جوید. ارداویرافنامه نمونه ای از ابزارهای فرهنگی است که اصول، ارزش ها وآرمان های یک ایدئولوژی سیاسی را برای ترمیم مشروعیت و بقای حکومت ساسانی بیان می کند. در این پژوهش سعی شده تا با استفاده از چارچوب نظری هرمنوتیک قصدگرای اسکینر به این پرسش پاسخ داده شود که ارداویرافنامه در چه شرایط وکدام بافتار و فضای فکری ای نگارش یافته و نویسنده از نگارش این متن چه قصد و هدفی را دنبال می کرده؟ فرضیه پژوهش بر این است که به نظر می رسد این متن به عنوان یک ابزار ایدئولوژیک در پاسخ به بحران مشروعیت دولت نگارش یافته و مقصود و هدف از نگارش آن نیز تأثیرگذاری بر فرهنگ سیاسی جامعه به منظور بازسازی پایه های مشروعیت دولت ساسانی بوده است.