طیبه حاج باقریان

تاریخ پیدایش نخستین کتاب چاپی فارسی چندان ارتباطی با ورود صنعت چاپ و نشر در ایران ندارد. چاپ کتاب های فارسی در کشورهای اروپایی و پیشتازی آن نسبت به ایران پیشینه ای طولانی دارد. این مقاله به کتاب ها و مجلات فارسی چاپ شده در کشور آلمان و به ویژه دو چاپخانه «کاویانی» و «ایرانشهر» که بروز و نمود بیشتری داشته اند، پرداخته است. این چاپخانه ها به همت گروهی از جوانان ایرانی تأسیس و راه اندازی شده است، که رواج افکار جدید و تلاش برای ترویج توسعه براساس معیارهای جهان متجدد را یکی از اهداف خود برشمرده اند. حفظ متون نفیس و اصیل ایرانی و احیای آنها از گزند فراموشی و نابودی را می توان یکی از دستاوردهای آنها دانست. بررسی منابع چاپخانه های موجود در آلمان به ویژه (کاویانی و ایرانشهر) بیانگر آن است که از لحاظ تجهیزات و امکانات جز برترین چاپخانه ها بوده اند و از بهترین شکل حروفات و مکملترین سیستم ماشین آلاتی موجود در چاپخانه های فرنگی، استفاده می کرده اند. حروف شان را از معروفترین کارخانه های حروف ریزی آلمان تهیه می کردند. استفاده از کاغذهای مرغوب  همچنین کاربرد رنگ در مینیاتور و عکس از دیگر ویژگی های آنهاست. در پایان این نوشتار، جهت دسترس پذیری به کتاب های چاپ آلمان در کتابخانه های امروزی به صورت موردی به موجودی کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی (قم) پرداخته شد و سیاهه ای از منابع موجود در این کتابخانه ارائه گردیده است.  

 نوشتار پیش رو، به معرفی کتابخانه میرزا علی بهزادی ( از نوادگان علامه محدث نوری)، و سند خرید این کتابخانه توسط آیت الله العظمی بروجردی و سیاهه ای که به این منظور تهیه شده، پرداخته است. بخش قابل توجهی از منابع این کتابخانه متعلق به کتابخانه شخصی علامه میرزا حسین محدث نوری بوده که نزد بهزادی بوده است. این کتاب ها یا ممهور به مهر ایشان، یا کتابت شده به خط وی، یا آثار و تألیفات نوری است. همچنین آثاری به خط شیخ فضل الله نوری (داماد علامه محدث) یا ممهور به مهر ایشان در این مجموعه موجود است. کتابخانه بهزادی مشتمل بر 972 جلد کتاب خطی و چاپی بوده که در سال 1375ق. به مبلغ بیست هزار تومان توسط آیت الله بروجردی خریداری شده است. سیاهه و سند مذکور در بخش مخطوطات کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی (به شماره 4384) نگهداری می شود.  

نوشتار پیشرو با هدف معرفی برخی اسناد و مدارک پیرامون مدرسه ادب تهران و نگاهی گذرا به تاریخچه آن مدرسه فراهم شده است. مدرسه ادب  در سال 1316ق. (1277ش.) به همت یحیی دولتآبادی در محله چاله میدان تهران تأسیس شده و در سال 1333ق. (1294ش.) به وزارت معارف وقت، واگذار و به صورت مدرسه دولتی درآمده است. نظام آموزشی مدرسه ادب، معرفی برخی از معلمین آن، کتابهای درسی این مدرسه، شیوه برگزاری امتحانات، مبالغ شهریه دانشآموزان، تأثیرگذاری معلمان آن در نظام آموزشی وقت، اسامی برخی محلات قدیمی تهران در اطراف مدرسه ادب از جمله موضوعاتی است که در این نوشتار مورد اشاره قرار گرفته است. پیشنهاد تغییر خط فارسی به وزارت معارف و مجلس شورای ملی از سوی یکی از مدیران مدرسه ادب از دیگر اسناد معرفی شده است. طبق اسناد موجود مدرسه ادب تهران تا ابتدای حکومت پهلوی همچنان دایر بوده و از آن پس اطلاعاتی از این مدرسه حاصل نشد. گرچه پیرامون مدارس و نظام آموزش و پرورش در ایران آثار فاخر و ارزشمندی توسط اساتید اهل تحقیق صورت نثر یافته است، اما همچنان اسناد و مدارک و مخطوطاتی در کتابخانههای مختلف ایران وجود دارد که معرفی و دسترسی به آنها میتواند فصل جدیدی در این زمینه موضوعی ایجاد کند، یا گرههای کور را از پژوهشهای قبلی بگشاید، یا در تکمله پژوهشهای انجام شده، قرار گیرد. مأخذ اسناد معرفی شده در این نوشتار کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، و کتابخانه آیتالله العظمی بروجردی (کتابخانه مسجد اعظم قم) میباشد.

کتاب «رده BP: گسترش رده اسلام براساس نظام رده بندی کنگره» تدوین احمد طاهری عراقی، حدود نیم قرن است که برای طبقه بندی منابع کتابخانه ای به عنوان ابزار کار و راهنما کنار دست فهرستنویسان قرار دارد. ویراستاران سوم این اثر زهره علوی، زهرا سادات مدرسی، محبوبه قربانی می باشند. در حوزه کتابداری دشواریِ تدوین و تهیه گسترش ها بر کسی پوشیده نیست، اما نارسایی و کمبودهای این گونه آثار در کتابخانه هایی مشخص می شود که به طور تخصصی آن را به کار گرفته اند. نوشتار حاضر بر پایه تجربه و به کارگیری گسترش «رده اسلام» در کتابخانه ها، همچنین آشنایی و تسلط بر علوم اسلامی، پس از معرفی مختصر کتاب، به افزوده ها و کاستی های ویرایش جدید می پردازد. برای برطرف کردن کاستی ها و کاربرد جامع و صحیح این اثر پیشنهادهایی مطرح شده که در پنج گروه دسته بندی شده اند: اول: اصلاحاتی که در راهنمایی و آموزش فهرستنویس مؤثرند؛ دوم: افزودن شماره ها برای سر عنوان های مناسبی که پشتوانه انتشاراتی دارند؛ سوم: مثال های مناسب برای برخی شماره ها؛ چهارم: اصلاحاتی برای کنار هم قرار دادن موضوعات مناسب؛ پنجم: توجه به اصلاحاتی که در آن به سیاست کتابخانه ای توجه شود، تا این گسترش در تمام کتابخانه های تخصصی و غیره کاربرد بیشتر و بهتری داشته باشد.

در پژوهش حاضر، با استفاده از روش کتابسنجی، وضعیت کلی کتاب های ترجمه شده حوزه زنان و خانواده بر اساس هدف: هدف پژوهش حاضر، بررسی وضعیت کلی کتاب های ترجمه شده حوزه زنان و خانواده بر اساس متغیرهایی نظیر موضوع اصلی و فرعی، زبان، نویسنده، کشور محل نشر، نوع فعالیت و جنسیت مترجمان و مؤلفان و فعالیت های ناشران داخلی در سطح کشور است. روش: در پژوهش حاضر از روش کتابسنجی استفاده شده است. یافته ها: یافته های حاصل از پژوهش نشان می دهد بیشترین کتاب های ترجمه شده در حوزه زنان و خانواده، در حوزه موضوعی روابط زناشویی، روانشناسی و روابط خانوادگی صورت گرفته است و 45. 3% ترجمه حاصل فعالیت فردی زنان است. 88. 1 درصد کتاب ها از زبان انگلیسی ترجمه شده اند و غالب کتاب های ترجمه شده به کشورهای آمریکا و انگلیس تعلق دارد. نتیجه گیری: سیر تحول مطالعات غرب در حوزه مطالعات زنان و خانواده در کشورهای غربی بر تغییرات رخ داده در ایران در ترجمه کتاب ها مؤثر بوده و توجه مترجمان را بیشتر به خود معطوف داشته است.