مصطفی علیمرادی

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینهها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونههای حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود. در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفادههایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه ای و از طریق مرور آثار و پژوهش های انجام گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به تفصیل بیان شود. این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم ها و فنّاوری های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می کند.

مدرنیته ای که ارمغان نگاه مادی صرف به انسان و جهان است، بشر امروز، به ویژه غربیان را با بحران های روانی گوناگون مواجه کرده است. نگاه نقدی دانشمندان غربی به فنّاوری زدگی و ماشینی شدن زندگی، و نیز ایجاد مراکز معنادرمانی برای رفع معضلات ناشی از زندگی مادّی انگارانه صرف در میان غربیان، روی آوردن مردم به ادیان شرق مانند ذن و بودیسم، راه اندازی مکاتب عرفانی و معنویت های ساختگی، از نشانه های تلاش غرب برای رهایی از بحرانی است که دامنگیرش شده است. در چنین وضعیتی، معرّفی اسلام به مثابه دین آسمانی که برای سعادت انسان برنامه ای مدوّن دارد، پذیرش بیشتری خواهد داشت. در این مقاله، نقش فضای مجازی در معرّفی اسلام به جوامع غرب با توجّه به نامه های رهبری بررسی خواهد شد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور که پیشگام در کاربرد فنّاوری اطّلاعات و علوم رایانه برای پژوهش در علوم اسلامی و انسانی به شمار می رود، از همان آغاز کار، افزون بر رقمی سازی محتواهای معتبر، ابزارها، امکانات و قابلیت هایی نیز برای تسهیل کار پژوهشگران عرضه کرده و با انجام پژوهش های دقیق در متون، و استخراج اصطلاحات مهم و کاربردی در هر شاخه از دانش، ارزش علمی به متون افزوده است. نتیجه این فعالیت ها، تولید برنامه های متنوّع با روش های: درختواره ای، معجم موضوعی، دانشنامه و فرمت تخصّصی است. معاجم موضوعی (فرهنگ های موضوعی)، از جمله مهم ترین روش های غنی سازی و سازمان دهی محتواست. در این مقاله، به معرّفی یکی از تازه ترین محصولات مرکز که با استفاده از این شیوه تولید شده، یعنی «معجم موضوعی آثار ملاصدرا» پرداخته خواهد شد.

نظارت بر فضای مجازی با هدف صیانت از حقوق کاربران، از الزامات این فضاست که در کشورهای گوناگون، قوانین و مقرراتی برای آن تدوین شده و بر پایه آن، حقوق و تکالیفی برای کاربران فضای مجازی تعیین گردیده است. از چالش های مطرح در نظارت بر فضای مجازی، تعارض احتمالی آن با حریم خصوصی کاربران است. در این مقاله، به بررسی جنبه های نقض حریم خصوصی کاربران با وضع قوانین نظارتی و راه های جلوگیری از نقض حریم خصوصی پرداخته خواهد شد.

سازمان دهی دانش که برای دسترسی آسان، دقیق و سریع به محتوای دانش انجام می پذیرد، با استفاده از فراداده های برآمده از واژگان کنترل شده و استاندارد صورت می گیرد. این فراداده های استاندارد حاصل نظر جامعه علمی و متخصصان موضوعی آن علم است. بر پایه رهیافت سنتیِ سازمان دهی و بازیابی دانش، میان اطلاعات و دانش و انسان دوگانگی وجود دارد و سازمان دهی دانش به مثابه امری عینی و توصیف های خنثی از یک جهانِ دانشِ از پیش موجود است. در نگاه سنتی، امر ادراک شده، آیینه تمام نمای واقعیت است. این تصور از عینیت گرایی و خنثی بودن، با ظهور اندیشه پست مدرنیسم فرو نشست. در نگاه پست مدرن، امر واقع، حقیقت و دانش به مثابه امر ساخته وپرداخته شده در جامعه گفتاری خاص است؛ بنابراین نظریه پست مدرن، سازمان دهی اطلاعات به مثابه تعامل فعال انسان با مفاهیم و اطلاعات برای برساختن نظام هایی از سازمان دهی دانش است. ازاین روی، قوانین، دستورالعمل ها و استانداردهای سازمان دهی اطلاعات کمتری موردتوجه قرار می گیرد و آنچه مهم است پویایی برداشت ها از متون و ازاین روی، پویایی ساختار محتوا و فرایند تفسیری در سازمان دهی دانش است. در حوزه علوم اسلامی، این امر از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا متون اسلامی، مانند منابع علوم قرآن و علوم حدیث، مبنای احکام شرعی و مبانی اخلاقی و اعتقادی اند و سازمان دهی دقیق و درست این منابع، سبب بازیابی درست و درنتیجه احکام درست شرعی، اخلاقی و اعتقادی خواهد بود.

انقلاب اسلامی بر پایه مبانی دینی شکل گرفت و در این راستا با حمایت از فعالیت های پژوهشی در حوزه مبانی و منابع دینی موجب شد تا فعالیت های چشم گیری در رشته حدیث و علوم حدیث به ویژه در گستره به کارگیری فناوری اطلاعات، در این رشته شکل گیرد. بررسی آثار فناورانه تولید شده در این دوره می تواند ما را به ویژگی ها و انواع این آثار رهنمون سازد. در حوزه رقمی سازی و فراوری محتواهای حدیثی، می توان به دیجیتال سازی مصادر حدیثی، اعراب گذاری مصادر حدیثی، برچسب گذاری های تخصصی و موضوعی و به کارگیری فنون متن کاوی اشاره نمود. در حوزه عرضه نتیجه فراوری ها در سکوها و قالب های گوناگون، روی لوح فشرده، پایگاه اینترنتی و ویژه حامل های همراه عرضه شده که می توان به نرم افزارهای کتابخانه ای و به صورت ویژه جامع الاحادیث و معجم فقهی، و نرم افزارهای موضوعی و دانشنامه ای پژوهش بنیان از جمله معجم موضوعی بحار و کتب اربعه و وسائل الشیعه اشاره نمود که مجموعه این محصولات توانسته است ضمن جلب اعتماد مخاطبان، زمینه ساز قریب به اتفاق پژوهش های حدیثی در دوره معاصر باشد.