عبدالرضا پرهیزگار

در حقوق قرارداها نظریه اعتماد در جهت عکس نظریه اراده قرار می گیرد و بر اساس آن، در بسیاری موارد مبنای تعهد و مسئولیت شخص، نه اراده او، بلکه اعتماد معقول طرف مقابل به رابطه حقوقی ایجادشده است. مساله اصلی این مقاله تاثیر نظریه اعتماد بر قواعد نمایندگی بویژه راه حل های نظام های حقوقی در موارد نمایندگی افشاء نشده، تظاهر به نمایندگی و نمایندگی یا اختیار ظاهری است. نظریه اعتماد بر لزوم برآورده شدن انتظارات مشروع اشخاص تاکید می کند تا از بروز رفتارهای فرصت طلبانه جلوگیری شود و ثبات، امنیت و کارآمدی در روابط حقوقی ناشی از نمایندگی امکان پذیر گردد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که برخی نظام های حقوقی برپایه قاعده یا نظریه اعتماد راه حل هایی ارائه کرده اند تا اشخاص نتوانند بدون تحمّل مسئولیت، به ظاهر به نام خود و در واقع به نیابت از دیگری قرارداد بسته و به همین بهانه از ایفای تعهداتی که به گردن گرفته اند، شانه خالی کنند. یا در جهت عکس، با تظاهر به داشتن سمتی که واقعیت ندارد، خود را نماینده دیگری جلوه داده و بی آنکه پروای پای بندی داشته باشند، دیگران را به بستن قراردادی بی اعتبار تشویق نمایند. همچنین، در مواردی که شخص زمینه ای فراهم می آورد تا دیگران به ثالثی به عنوان نماینده او اعتماد کرده و بر همین اساس به انعقاد قرارداد با نماینده ظاهری ترغیب شوند، ملتزم به آثار و نتایج عمل حقوقی او باشد. در حقوق ایران، قواعد نمایندگی در خصوص وکیلی که به نام خود معامله می کند، به نظریه اعتماد نزدیک می شود و در مواردی همانند شرکت های سهامی برمبنای اختیار ظاهری، مدیران شرکت را به اعمال حقوقی ملتزم می داند.

مهم ترین وجه تمایز تعهدات حقوقی از وعده های اخلاقی قدرت اجبار کننده ی آن است که به شکل ضمانت اجرای حقوقی ظاهر می شود. این نیروی الزام آور از کجا نشات می گیرد؟ ضرورت پاسخ گویی به این پرسش مهم به ارائه ی نظریه هایی انجامیده است که هر یک به تفاوت، حامیان بسیار دارند. از یک سو، طرفداران نظریه ی اراده بر قصد متعهد تأکید می کنند و از سوی دیگر، اجتماعیون با مبنا قراردادن ملاک های گوناگون بسته به داعیه ای که دارند هر یک بر معیاری متمایز اصرار می جویند. اقتصادیون به کارآمدی می اندیشند و عدالت جویان بر طبل انصاف می کوبند. در این میان، قائلین به نظریه اعتماد به جای اراده ی متعهد ، اعتقاد معقول و انتظارات مشروع مخاطب را مطمح نظر قرار داده اند. در این مقاله مهم ترین نظریه های مطرح در حوزه ی حقوق قراردادها مورد نقد و بررسی قرار می گیرند. در این راستا نظریه اعتماد به عنوان نظریه ای که می تواند کاستی های نظریه اراده را جبران کند با تفصیل بیشتری بررسی، و نتایج مثبت و منفی پای بندی به آن ارزیابی شده است، و جایگاه آن در حقوق موضوعه ایران با ملاحظه ی مبانی فقهی آن مطالعه خواهد شد.