ابوالفضل رجایی فرد

یحیی بن حبیب زیّات از راویان مجهولی است که باوجود کمی روایاتش در منابع حدیثی ولی نقل هایش از امام رضا (ع) در مدح زراره و مفضل بن عمر، تعیین وضعیت رجالی اش را حائز اهمیت ساخته؛ که توجه و تضارب آراء عالمان درباره او از دوره قدما تا معاصران گویای آن است. این پژوهش با نقد، بررسی و رفع اشکالاتِ دیدگاه ها درباره وی، به دنبال معلوم سازی وضعیت رجالی اوست. براساس روایتی در المحاسن اتحاد او و یحیی بن جندب زیّات قابل اثبات است. از بررسی سه دیدگاهِ مجهول بودن، توثیق و مدح، مشخص گردید، مجهول بودنش باتوجه به روایت الکافی درباره اش، صحیح نیست. توثیق طبرسی به دلیل عدم قرابت زمانی با یحیی و توثیق مظاهری به علت خدشه پذیر بودن قاعده رجالی مورد استناد ایشان و عدم شمولیتش درباره وی، قابل قبول نیست. دیدگاه مدح یحیی نیز باتوجه به اشکالات متنی و سندیِ روایت الکافی، پذیرفتنی نبود اما در این مقاله، اشکالاتِ مطرح شده، برطرف و مدح قریب به توثیق یحیی بن حبیب اثبات گردید.

علم تاریخ در میان شیعیان از چه اهمیتی برخوردار بوده است؟ چه موضوعات تاریخی توجه آنان را در ادوار نخست برانگیخته است؟ سیر هرگونه تألیفی در بستر زمان و نقش حوزه های حدیثی در شکل گیری آن به چه صورت بوده است؟ این پرسش ها مسائل این پژوهش به شمار می آید تا در پرتو آن، تاریخچة علم تاریخ در میان شیعیان و نظرگاه آنان به این علم روشن گردد. یافته های این پژوهش گویای آن است که برای مؤلفان و مورخان شیعی، غالباً تاریخ تشیع (یعنی: زندگانی ائمة اطهار) بر تاریخ جهان اسلام اولویت داشته است. بدین روی، وقایعی که رابطة تنگاتنگی با تاریخ تشیع داشته مطمح نظر عالمان شیعه برای تألیف اثر بوده است. سیر تاریخی تألیف آثار نشانگر آن است که شکل گیری هریک از موضوعات تاریخی در بستر زمان، روند یکسانی نداشته و با اقبال و ادبار از سوی عالمان مواجه بوده است. همچنین حوزه های حدیثی شیعه در شکل گیری این آثار نقش های متفاوتی با یکدیگر داشته اند و در مجموع، تاریخ نگاری شیعه در پنج سدة نخست، مرهون تلاش های عالمان مراکز علمی حوزة عراق، به ویژه مکتب کوفه، بوده است.