عاطفه زرسازان

واژه «مخلّفون» 4 بار در قرآن آمده؛ یک بار در سوره توبه و سه بار در سوره فتح. در پژوهش حاضر با توجه به همنشینی «مخلّفون» در سوره های «توبه» و «فتح» با واژگان «فرح»، «قعود»، «کراهت»، «قول»، «استیذان» و «اعراب» و بر محور جانشینی با «مُعذّرون» و بر محور تقابل معنایی با «مؤمنون»، مشخص شد «مخلّفون» جاگذاشته شدگان از جهاد در راه خدا هستند که در اثر نفاق، ضعف ایمان یا نادانی از امر خداوند تمرّد می نمایند. مخلّفون سوره فتح افراد گمراهی هستند که با بهانه های واهی و عذرخواهی از همراهی رسول الله(ص) در جهاد تمرّد کرده و سعی در تغییر حکم الهی دارند. خداوند بعد از تنبیه آنان، با دعوت به شرکت در جهادی سخت تر، فرصتی دیگر به آنان اعطاء می نماید که در صورت اجابت مستحق اجر الهی و در صورت تمرّد، سزاوار آتش سوزان جهنم می شوند. مخلّفون منافق در سوره توبه، از جاگذاشته شدن در جهاد شاد شده و از جهاد همراه رسول الله (ص) کراهت دارند، در اموال بخل ورزیده و مردم را از جهاد منع می کنند و لذا سزاوار آتش سوزان جهنم می شوند.

قرآن کتابی است که مخاطب آن تمامی مردمان در همه دوره ها هستند و یکی از رموز این جاودانگی، قاعده «جری و تطبیق» است. احیاء این روش و بهره گیرى درست و روشمند از آن، یکى از کارآمدترین شیوه هایى است که حضور فعال، مؤثر و همیشگى قرآن را در سراسر تاریخ گذشته، حال و آینده نمایان مى سازد؛ از این رو این روش از دیرباز در تفاسیر روایی اهل سنت و امامیه دیده می شود؛ اما گاهی ذیل یک آیه چند روایت دیده می شود؛ همچنین راه یافتن احادیث ساختگی به مجموعه روایات، موجب شده است که محقق نداند به کدام یک باید اعتماد کرد. یکی از این آیات، آیه 58 سوره نساء است که در منابع اهل سنت، چهار و در منابع شیعی، یک دسته روایت در تفسیر آن دیده می شود. این پژوهش با تحلیل محتوا و اسناد احادیث مذکور، معلوم می کند آیه در شأن افرادی نازل شده، که عهده دار نظام مسلمانان، عزت ایشان و صلاح آنها در دنیا و آخرت می باشند و مصداق اتم آن امامان اند که هر امامی باید لوازم امامت را به امام بعدی واگذار کند. سایر روایات وارد در این حوزه، از نظر متن و سند دارای اشکالاتی هستند که اعتبار آنها را زیرسؤال می برد؛ البته این بدان معنا نیست که باید آنها را کنار گذاشت.

جهالت راویان از جمله آسیب های سند احادیث به شمار می آید. برخی عالمان، مجهول بودن راوی را معضل دانسته و احادیث را به سبب این معضل، طرد کرده اند برخی دیگر طرد احادیث به سبب این معضل را نپذیرفته و با اتخاذ روش های مختلف سعی کرده اند راویان مجهول را شناسایی کنند. در همین راستا محدث جزائری از علماء عصر صفوی با مسلک اخباری معتدل است که با روش های متعدد درصدد ترمیم این معضل برآمده است و تا جایی که توانسته از راویان کشف جهالت کرده است. پژوهش حاضر درصدد است روش هایی که سید جزائری برای کشف شخصیت راویان مجهول به کار گرفته را بررسی کند تا مشخص شود این عالم از چه روش هایی برای شناسایی مدد گرفته است. آشنایی با طرق کشف شخصیت راویان مجهول باعث می شود راویان بسیاری شناسایی و معتبر شده و به تبع آن روایات بسیاری به چرخه اعتبار برگردانده شوند. از جمله روش های محدث جزائری در کشف جهالت راویان می توان به «بهره گیری از آراء رجالیان متأخر»؛ «تکیه بر تصحیحات علامه حلّی»؛ «قرار داشتن در طریق شیخین و حکم به صحت آن» و «کثرت نقل صاحبان کتب اربعه از شخص مجهول» اشاره کرد.