الهام امیدی فرد

در بررسی تاریخ سیاسی حکومت بنی اردلان در کردستان، خاندان های متعددی در دستگاه قدرت آنان صاحب نفوذ بودند که طبق گزارش منابع محلی، در برخی برهه ها، دایره نفوذ کسانی از این خاندان ها چنان افزایش می یافت که گاه والی اردلان به آلت فعل آنان و به قدرتی در سایه تبدیل می شد. در محدوده زمانی1193 1217ق. خاندان وکیل یکی از مهم ترین خاندان های مقتدر محلی کرد بود که با گسترش نفوذ خود، افزون بر قدرت سیاسی، نبض حیاتِ اقتصادی و اجتماعی کردستان را گاه از آنِ خود ساخت و در راستای دست یابی به اهداف خویش، قدرت خاندان اردلان را متزلزل نمود. اما این قدرت یابی ها در زمان امان الله خان بزرگ درهم شکست و از خاندان وکیل در این برهه تنها اسمی به جا ماند. در این پژوهش، به روش کتابخانه ای و به شیوه توصیفی- تحلیلی رابطه خاندان وکیل و اردلان در دوره امان الله خان بزرگ و علت تیرگی روابط اعضای این دو خاندان با یکدیگر بررسی شده است. یافته پژوهش نشان داده است که قدرت طلبی خاندان وکیل و تضاد منافع آنان با خاندان اردلان از عوامل مهم اختلاف میان آنان و تضعیف موقعیت خاندان وکیل در دستگاه قدرت امان الله خان اردلان بوده است.

یکی از مهمترین مسائل تاریخ ایران در دوره های گوناگون، روابط دولت مرکزی با ایلات، حاکمان محلی و کانون های قدرت در گوشه و کنار کشور بوده است. این موضوع با عنایت به اینکه در بخش قابل توجهی از تاریخ ایران، عناصری با خاستگاه ایلی، قدرت و حاکمیت را در اختیار داشته اند، اهمیتی دو چندان می یابد. شکل گیری دولت پهلوی، از این حیث که خاستگاهی غیرایلی داشت و برخوردار از خصلت های بارز نظامی و به شدت تمرکزگرا بود و شعار تجدد و همراهی با تغییر و تحولات نوین دنیا را سر می داد، نقطه عطفی در روابط دولت مرکزی و ایلات و حاکمان محلی به شمار می رود. در این پژوهش با استناد به قراین و شواهد تاریخی، روابط دولت مرکزی با والی پشتکوه و شیخ خزعل در خوزستان، در سال های نخست روی کار آمدن رضاخان، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یافته های این تحقیق که با روش توصیفی – تحلیلی انجام شده است، نشان می دهد که روابط حاکمان مذکور با دولت مرکزی، عمدتاً ماهیتی تقابل محور داشته است؛ چنانکه دولت مرکزی با هدف بسط اقتدار خود و تمرکز افراطی قدرت و حاکمان محلی نیز در مسیر دفاع از پیشینه و هویت تاریخی و قدرت منطقه ای خویش، به شکل منفرد یا مشترک، از جمله در قالب کمیته ای با عنوان سعادت به رویارویی پرداخته اند. این تقابل، ابعادی سیاسی، نظامی، اجتماعی و خارجی داشته و در نهایت به تحکیم حاکمیت دولت مرکزی و زوال قدرت حاکمان محلی انجامیده است.

بعد از تشکیل اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان اروپا و آمریکا- کانادا در نیمه دهه چهل شمسی، این انجمن ها جهت نشر ایدئولوژی و اهداف خود، چاپ و انتشار نشریه اسلام مکتب مبارز را در دستور کار خود قراردادند. این نشریه که از مؤثرترین نشریات تشکّل های اسلامی دانشجویان ایرانی خارج از کشور بود، با هدف شناساندن اسلام واقعی به دانشجویان مسلمان انتشار آن شروع گردید اما رفته رفته با توجه به تحولات سیاسی ایران در دوره محمدرضا شاه به ابزار مبارزه اتحادیه انجمن های اسلامی دانشجویان تبدیل شد و از طریق آن نسبت به حوادث و اتفاقات سیاسی ایران زمان محمدرضاشاه واکنش نشان می دادند. این مقاله با استفاده از روش پژوهش تاریخی مبتنی بر وصف و تحلیل، بر آن است که چگونگی بازتاب رویدادهای سیاسی- تاریخی معاصر ایران در نشریه اسلام مکتب مبارز را با توجه به اندیشه و ایدئولوژی نویسندگان مقالات این نشریه موردبررسی قرار دهد. یافته های پژوهش نشان می دهد که این نشریه نقش دین اسلام و روحانیون را در پیروزی جنبش ها و نهضت های معاصر ایران بسیار مؤثر می داند و بسیاری از رویدادهای زمان محمدرضا شاه و اقدامات وی را در جهت زدودن دین اسلام از سطح جامعه معرفی می کند. نویسندگان مقالات نشریه در مخالفت با محمدرضا شاه و همچنین به عنوان یکی مسائل مهم جهان اسلام به قضیه فلسطین نیز توجه داشتند.