حبیب الله کاشفی

اقتفا نوعی از بازآفرینی و بازسُرایی است که از گذشته های دور میان اهل ادب رایج بوده و برای تولید ساختار و محتوای متفاوت تری از آن بهره برده اند. محمدامین عندلیب شاعر ناآشنایی است که دیوان شعری از او در دست است، اشعاری در استقبال مولوی، حافظ، صائب و در رأس همه هشتادوپنج غزل را در اقتفای بیدل سروده است. در این پژوهش با استفاده از روش کمی و کیفی به شیوه تحلیلی- توصیفی، اقتفای عندلیب از نخستین غزل بیدل در محورهای سبک زبانی و بلاغی مورد تحلیل و تجزیه قرار گرفته است. در غزلیات مورد بحث ما، بررسی های تطبیقی دقیق با ذکر بسامد موضوعاتِ زبانی و ادبی انجام شده است. وزن شعر هر دو شاعر پیوند متناسبی با فضای شعر دارد، عندلیب از این رهگذر، اندکی موفق تر از بیدل عمل کرده است. به لحاظ زبانی، بسامد تعداد جملات ساده و مرکب بیدل همسان اند، ولی تعداد جملات مرکب عندلیب بیشتر از جملات ساده او است. از نگاهِ بلاغی، تشبیه در غزل عندلیب از بیدل بیشتر است و استعاره، مجاز و پارادوکس در شعر هر دو شاعر یکسان نمایان شده است، در حوزه حس آمیزی بیدل دست بلندتری نسبت عندلیب دارد و در کنایه عندلیب توفیقت بیشتری از استاد خویش حاصل کرده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که عندلیب در اقتفا از بیدل توانا بوده و توانسته است که از عهده این اقتفا براید و در مواردی سخن متفاوت تری از استاد مسلّم خود بیان نماید.

در این مقاله، بیشتر قالب های شعر کهن فارسی، به گونه ترکیبِ دو یا چند قالب در یک شعر، کاویده شده و محور پژوهش، ساختارشکنی ها و قالب شکنی های شیخ سعدالدین انصاریِ کابلی، در حوزه ادب فارسی پرداخته شده است. از میان شاعران کلاسیک ادب فارسی، شیخ سعدالدین، بیشتر به نوآوری و ساختارشکنی در حوزه شعرِ کهن فارسی دست زده است؛ هنجارشکنی های او در قالب شعر فارسی بی سابقه است و در بخش های مختلف جلوه می کند. شیخ سعدالدین یکی از شاعران چیره دستی است که کاخ بلند قالب های شعرِ کهن فارسی را از جهات گوناگون درهم شکسته است و با اضافه کردن عناصرِ تازه، قالب هایی ایجاد کرده که در شعرِ کهن فارسی سابقه ندارد؛ و ما با توجه به پیشینه قالب های شعر کهن فارسی، نام های تازه ای برای آن ها وضع کرده ایم؛ از قبیل: مثنوی ترجیع بند، مثنوی دوبیتی، ترکیب ترجیع بند، مسمّط مستزاد، مستزاد ترکیب ترجیع، مستزاد متوازن ترجیع و قالب های دیگر. بدین ترتیب، هرچه در این پژوهش گفته می شود، صرفاً در زمینه ساختارشکنی و نوآوری در قالب شعر شیخ سعدالدین است، نه امکانات نحوی و صرفی و دیگر ویژگی های زبانی. همچنین، از آن رو که درباره زندگی شیخ سعدالدین هیچ پژوهش علمی در افغانستان و ایران انجام نشده است، در این مقاله، ابتدا اجمالاً به زندگی، شخصیت و آثار او، سپس به ساختارشکنی ها و نوآوری های او در شعر کلاسیک فارسی پرداخته شده است.