معصومه هادی

آیین یارسان به عنوان یکی از نحله های مذهبی در ایران دارای پیروانی است. اکثر پیروان این آیین در منطقة غرب کشور، کردها و لک ها بوده و شهر کرند مرکز آیین یاری است. عقاید این آیین به صورت التقاطی است و درباره ی این نحله شناخت کافی در جوامع علمی و مردمی وجود ندارد. تحقیقات انجام گرفته شده در این حوزه به اندازه ی لازم گویای ماهیت این آیین نیست و به صورت های گوناگون دربارة چگونگی پیدایش و دوره های تجلی آن سخن گفته شده است. مقالة پیش رو قصد دارد که به بررسی پیدایش آیین یاری و دوره های تجلی این آیین بپردازد. روش تحقیق، توصیفی تحلیلی است و از منابعِ دینی یارسانی نیز استفادة کتابخانه ای شده است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که دوره های تجلّی در آیین یاری چهار دوره بوده و پیدایش این آیین پدیده ای اجتماعی بوده و به آیین مذهبی تغییر ماهیت داده است.

کاولی ها، از دیرباز مردمانی آواره در ایران و برخی از نقاط جهان بوده اند؛ و هنوز هم در برخی مناطق غرب ایران می توان نشانه هایی از حضور آنها را مشاهده نمود. قدمت حضور آنها در ایران، به دوره باستان باز می گردد. در دوره اسلامی، در بسیاری از نقاط ایران با اسامی متفاوتی نظیر زط، کاولی، سوزمانی و امثالهم بر آنها اطلاق می شده است. آنها به عنوان جزئی از ساختار جامعه ایران در دوره اسلامی محسوب می شوند. در مناطق غربی ایران، در میان کردها، لرها و لک ها، حضور این مردمان ملموس بوده و هنوز افرادی که تبار کاولی دارند، در گوشه و کنار یافت می شوند. مقاله پیش رو، بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی سیر تاریخی و اجتماعی حضور کاولی ها در گستره ایران با تاکید بر نواحی غربی بپردازد. یافته های برآمده از مراجع تحقیقی حاکی از آن است که کاولی ها در نواحی غربی ایران حضوری پرسابقه داشته و در انجام برخی خدمات اقتصادی در زمینه کشاورری و دامداری نقش موثری داشته اند و انجام برخی فعالیت های فرهنگی در مراسم شادی و شیون مردمان منطقه بر عهده کاولی ها بوده است.

شهر ایرانی در ایام سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به رغم حفظ ساختار کالبدی سنّتی، در اثر آشنایی با الگوهای معماری غربی و ورود تأسیسات تمدنی جدید به کشور، به آرامی مسیر تغییر را پیش گرفت و عناصری از تجدد را در خود نمایان ساخت که در گزارش های سیاحان دیدارکننده از ایران بازتاب یافته است. این مقاله با رویکرد تاریخی و به شیوه توصیفی تحلیلی با استناد به متون سفرنامه ای در صدد ارائه تصویری از صور کالبدی شهر در عصر ناصری از دیدگاه سیاحان غربی است و در آن، چگونگی انتقال عناصر سازه ای غرب به ایران در ابتدای سلطنت وی مطرح شده است؛ پدیده ای که به تدریج ابتدا به تحولات محتوایی شهر و سرانجام به تحولات کالبدی آن انجامید. یافته پژوهش نشان داده که شهر ایرانی این عصر با تحولات فضای کالبدی و محتوایی همراه شده است. تحولات کالبدی آن، درون مایه تجدد غرب را به همراه داشته و عناصر محتوایی آن، متأثر از مکتب تهران بوده است.

شهر ایرانی در ایام سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به رغم حفظ ساختار کالبدی سنّتی، در اثر آشنایی با الگوهای معماری غربی و ورود تأسیسات تمدنی جدید به کشور، به آرامی مسیر تغییر را پیش گرفت و عناصری از تجدد را در خود نمایان ساخت. در فضای کالبدی شهر این دوره، بناهای جدیدی در کنار بناهای قدیمی قد برافراشتند که چهره شهر را دگرگون کرد و در گزارش های سیاحان دیدار کننده از ایران بازتاب یافته است. این مقاله با رویکرد تاریخی به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای با استناد به متون سفرنامه ای و اهتمام به شاخص های شکلی و محتوایی در صدد ارائه تصویری از صور کالبدی شهر در عصر ناصری از دیدگاه سیاحان غربی است. در این پژوهش با ارائه صور گوناگون ساختار کالبدی شهر عصر ناصری، چگونگی انتقال عناصر سازه ای غرب به ایران در ابتدای سلطنت وی مطرح شده است، پدیده ای که به تدریج ابتدا به تحولات محتوایی شهر و سرانجام به تحولات کالبدی آن انجامید. یافته پژوهش نشان داده که شهر ایرانی این عصر با تحولات فضای کالبدی و محتوایی همراه شده است. تحولات کالبدی آن درون مایه تجدد غرب را به همراه داشته و عناصر محتوایی آن متأثر از مکتب تهران بوده است و سرانجام به دوران انقطاع تاریخی در شهرسازی ایرانی- اسلامی رسیده است. 

طریقت های چشتیه، سهروردیه، کازرونیه و کبرویه به عنوان مهم ترین جریان های تصوف در شبه قاره هند و ایران قرون هفتم تا نهم قمری به شمار می روند که در بسیاری از نقاط ایران و هند خانقاه هایی تاسیس کردند و پیروان بسیاری فراهم آوردند. خانقاه های طریقت های مذکور مکان زندگی برخی از اقطاب، بزرگان و مشایخ طریقه بود و همواره بسیاری از مریدان ملازم آن ها بودند و افرادی نیز به صورت روزانه برای رفع نیازهای معنوی و مادی خود به خانقاه آن ها مراجعه می کردند. برخلاف تصور رایج زندگی صوفیانه مبتنی بر زهدگرایی صرف نبود و صوفیان برای رفع نیاز های روزمره مادی، به تأمین هزینه هایشان احتیاج داشته اند. مقاله پیشِ رو با روش توصیفی تحلیلی به دنبال پاسخ دادن به این است که هزینه های مالی طریقت های مذکور در شبه قاره هند و ایران چگونه تأمین می شده است. یافته ها حاکی از آن است که قسمت عمده هزینه های خانقاه های طریقت های صوفیانه چشتیه، سهروردیه، کازرونیه و کبرویه به وسیله کمک های کالایی و نقدی دریافتی از سلاطین شبه قاره هند و ایران، فتوح روزانه عامه مردم و پرداخت های کلان بازرگانان تأمین می شد و از این لحاظ میان این طرایق اشتراکات فراوانی وجود داشته است.

خانقاه به عنوان یکی از مکان های استقرار صوفیان در تاریخ تصوف، نقش مهمی ایفا کرده است. در بسیاری از حکایات مرتبط با صوفیان به این مکان ها پرداخته شده است. طریقت های صوفیانه چشتیه، کازرونیه، سهروردیه و کبرویه در قرون هفتم تا نهم هجری در ایران و شبه قاره هند به خانقاه بسیار وابسته بودند. درواقع، ایجاد طریقت و بنای خانقاه از قرن ششم به بعد، رابطه تنگاتگی با یکدیگر دارند. بنابراین، بهره برداری از خانقاه ایجاب می کرد که چنین مکان هایی در خلال چندین قرن، اندک اندک احداث شوند. پژهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش هاست که خانقاه های صوفیان طریقت های یادشده در ایران و شبه قاره هند را چه کسانی می ساختند و نقش صوفیان، سلاطین، درباریان و بازرگانان در احداث خانقاه به چه صورت بوده است؟ رویکرد این پژوهش، توصیفی-تحلیلی است و داده ها به شیوه کتابخانه ای گردآوری شده اند. یافته های پژوهش نشان داده است که ساخت خانقاه از سوی صوفیان در این طریقت ها از نظم و نسق مشخص و خاصی پیروی نمی کرده و تابع سیاست معینی نبوده است. سیاست سلاطین و درباریان درباره احداث خانقاه نیز یا به منظور بهره بردن از حمایت طریقت ها یا برای مهار نفوذ اجتماعی آنها بوده است. از جانب بازرگانان نیز، تقریباً به صورت یکسانی با این پدیده برخورد می شد که برآمده از ماهیت تصوف در ایران و شبه قاره هند در قرون هفتم تا نهم هجری و جایگاه اجتماعی آن بوده است.