شیوا امیرهدایی

بحر زخار تذکر های فارسی از وجیه الدین اشرف است که در 1202 ق/ 1788 م. در دست تألیف بوده ولی از تاریخ پایان نگارش آن و یا تاریخ ولادت و درگذشت نویسنده، اطلاعی در دست نیست. بحر زخار تذکره عمومی بزرگان دینی سلسله های طریقت مختلف مخصوصاً بزرگان دینی شبه قاره است. در این کتاب شرح حال 2800 تن درج شده که از آن میان 2000 نفر از شبه قار هاند. تا کنون دو جلد از این تذکره با تصحیح و تدوین آذرمیدخت صفوی چاپ شده است. هر دو جلد با همکاری مرکز تحقیقات فارسی دانشگاه اسامی علیگره و مرکز تحقیقات فارسی رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسامی ایران در دهلی به ترتیب در سال های 2012 و 2014 م. منتشر شده و به قول مصحح، جلد سوم آن نیز در دست چاپ است که با به چاپ رسیدن جلد سوم، انتشار آن کامل خواهد شد. مطلب پیش رو، ترجمه مقال های با عنوان «تذکره بحر زخار کی بعض غیرمستند روایتین » است که در مجله معارف ژوئن 2015 م. شماره 195 / 6 به طبع رسیده است و نگاهی به چند روایت غیرمستند در تذکره مذکور دارد.

مطلعالنجوم و مجمعالعلوم یکی از مهمترین آثار نجمالدین ابوحفص عمر بنمحمد بناحمد نسفی سمرقندی (461-537ق/1069-1142م) عالم، فقیه، صوفی، ادیب و شاعر معروف جهان اسلام و ماوراءالنهر است که به رغم اهمیت چندان مورد توجّه قرار نگرفته است. جز مقالهای که امتیاز علی عرشی سالها پیش در مجله معارف درباره آن نوشته، مطلب قابل توجّهی درخصوص آن چاپ نشده است.دلیل گمنامی مطلعالنجوم احتمالاً دیریاب و کمیاب بودن نسخههای آن است. تاکنون دو نسخه از آن به دست آمده است؛ یکی نسخه کتابخانه رضا در رامپور هندوستان و دیگری نسخه انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان. نسخه تاشکند در سال 2015 میلادی به صورت عکسی توسّط انستیتو شرقشناسی ابوریحان بیرونی چاپ شده است. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی این اثر بر اساس همین چاپ عکسی ابیات فارسی مندرج در آن را نیز برای علاقهمندان نقل کرده است. بیگمان به دلیل قدمت اثر، ابیات مندرج در آن از اهمیت ویژهای برخوردار است.

فخر مدبّر یکی از مورخان و نویسندگان شناخته شده در اوایل سده هفتم است که دو اثر از او را می شناسیم؛ شجره الانساب یا بحرالانساب و آداب الحرب والشجاعه. هر دو کتاب چاپ شده اند و در اختیار پژوهشگران قرار دارند. آنچه در این مقاله بدان پرداخته شده، به شجره الانساب مربوط می شود که موضوع آن به شجره نامه خاندان فخر مدبّر اختصاص دارد. درواقع مؤلف انگیزه خود از تألیف این اثر را دسترسی به اسناد شجره اسلاف خ ود از ش جره ای می داند که در دربار خسروملک فرزند خسروشاه (۵۵۹-۵۸۳ ق/ ۱۱۶۴ -۱۱۸۸م ) نگهداری می شد. از این رو شجره مذکور را به لاهور آورده و از آن شجره نسب خ ود را استخراج کرده است. این کار انگیزه ای می شود برای جمع کردن نسبت انصار و مهاجران. وی اطلاع ات لازم را از منابع گوناگون استخراج کرده است. نویسنده با بررسی منابع مختلف به این نتیجه رسیده فخر مدبّر در فراهم کردن شجره نامه خاندانش دچار اشتباه بزرگی شده است و بر این مبنا این خطا در این مقاله اصلاح شده است.